بزرگنمایی:
آبسنگهای مرجانی گنجینه ارزشمند و ملی ایرانیان در خلیج فارس است که برای حفظ آن نیاز به عزم ملی است.
آبسنگهای مرجانی در خلیج فارس نقش کلیدی و پررنگی در تعادل اکوسیستم و در زیر دریا و ثبات چرخه اقتصادی انسان‌ها در سواحل و بنادر و البته شهر‌های ساحلی ایران دارند.
اگر بخواهیم ارزش واقعی مرجانها را بسنجیم کافی است بدانیم طبق آمار سال 97 از بین رفتن هر هکتار مرتع حدود 17 میلیون تومان و نابودی هر هکتار منطقه جنگلی 56 میلیون تومان است در حالی که نابودی یک هکتار آبسنگهای مرجانی معادل میلیون‌ها دلار است.
این مار مججاب می‌کند حداقل همانطور که برای جنگل‌های عزیز زاگرس به عنوان گنجینه ملی نگران هستیم باید به فکر حفظ آبسنگهای مرجانی خلیج فارس نیز باشیم.
روند احیا مرجانها روندی طولانی سخت و بسیار پرهزینه است و با توجه به عوامل شدید فرسایند و نابود کننده مرجانها که هر روز بیشتر و گسترده‌تردر خلیج فارس رخ می‌دهد، عملا کاری کم بازده به نظر می‌رسد. از همین جهت برای آشنایی با این گنجینه ملی و شناخت راهی برای برون رفت از چرخه غلط تخریب و احیا مرجان‌های خلیج فارس، گفتگویی با دکتر محمد رضا شکری استاد دانشکده علوم و فناوری زیستی دانشگاه بهشتی ترتیب دادیم.
دکتر محمد رضا شکری فارغ‌التحصیل رشته بوم شناسی دریا از استرالیا است و سال‌ها در خلیج فارس به کار پژوهش و تحقیق مستقیم درباره کلونی مرجانها مشغول بوده است.
صبح ملت نیوز: آقای دکتر شکری اهمیت جایگاه مرجان‌های در اکوسیستم منطقه و جهان چیست؟
آبسنگهای مرجانی از مراکز تنوع زیستی در دریاهای اقصی نقاط جهان هستند مرجانها کلا به دو دسته مرجان‌های سخت و نرم تقسیم‌بندی می‌شوند.
مرجان‌های سخت که آب سنگ‌ساز هستند و دیواره اسکلت کربنی کلسیمی دارند فقط بین عرض‌های جنوبی و شمالی 30 درجه یافت می‌شوند. در صورتی که مرجان‌های نرم در همه جای کره زمین پراکنده هستند.
البته یک سری مرجانها هستند که دیوارهٔ کربن کلسیمی دارند و در اعماق بسیار زیاد هستند که این هم در تمام نقاط دنیا یافت می‌شود. اهمیت مرجانها به‌خاطر این است که حدود بیش از یک میلیون گیاه و جانور در این آب سنگ‌های مرجانی زندگی می‌کند.
مقدار 25 درصد ماهی‌ها بخشی یا تمام طول حیات‌شان را در آبسنگهای مرجانی می گذراند و این به این معنی است که اگر مرجانها از بین بروند بخش زیادی از ماهیان را هم از دست خواهیم داد. ذکر این نکته مهم است که آبسنگهای مرجانی فقط یک صدم درصد سطح اقیانوس‌های جهان را به خود اختصاص می‌دهند یعنی پراکنش آنها خیلی محدود و در واقع در حاشیه سواحل است.
صبح ملت نیوز: ویژگی‌های خاص مرجان‌های خلیج فارس چیست؟
آبسنگهای مرجانی در آب‌های خلیج فارس چه در قسمت‌های جنوبی و چه در قسمت‌های شمالی در اطراف جزایر و حاشیه سواحل وجود دارند. خوش‌بختانه تمام جزایری که ما در قسمت‌های شمالی خلیج فارس داریم توسط آبسنگهای مرجانی با نسبت‌ها و پراکنش‌های مختلف پوشیده شده‌اند.
دریای عمان هم ما در خلیج چابهار و خلیج گوتر لکه‌های مرجانی داریم. ویژگی خاص مرجان‌های خلیج فارس در واقع به علت شرایط خاص زیست محیطی خلیج فارس است که یکی از آنها شوری بالا و دیگری کدورت بالا است. از طرف دیگر تغییرات زیاد دما و همین‌طور دماهای بالا در خلیج فارس باعث شده تا آبسنگهای مرجانی در شرایط نه چندان مناسب قرار گیرند. با این حال آبسنگهای مرجانی در خلیج فارس وجود دارد به خاطر همین شرایط نامساعد زیست محیطی هم تنوع گونه‌ای و پراکنش آنها بسیار محدود شده.
صبح ملت نیوز: مدتی است که توجه به ارزش مرجانها در سطح ملی در دستور کار قرار گرفته و این به دلیل خطر جدی آسیب‌هایی است که در طی چند سال گذشته به آنها وارد شده است. چه فعالیتهای طبیعی مهم‌ترین و بیشترین آسیب‌ها را به مرجان‌های خلیج فارس وارد می‌کنند؟
در واقع از مشهورترین عوامل طبیعی که باعث آسیب آبسنگهای مرجانی در خلیج فارس شده بالا رفتن دما است که به‌خاطر تغییرات اقلیمی و اثر گلخانه‌ای است که در کل کره زمین اتفاق افتاده. متاسفانه در دهه های اخیر، حداقل در سه چهار دهه اخیر، گرم شدن کره زمین و تغییرات اقلیمی باعث بروز خسارت به آبسنگهای مرجانی شده به‌طوری که بخش زیادی از آبسنگهای مرجانی از بین رفته است.
همچنین بیماری‌هایی که در آبسنگهای مرجانی در این منطقه دیده شده. همچنین گرد و غبار و ریزگردهایی که به‌طور مستقیم موجب بالا رفتن کدورت آب دریا می‌شوند باعث می‌شوند نور کمتری به جلبک‌های هم‌زیست مرجانها برسد که از عوامل تاثیرگذار در تخریب‌ها هستند.
یکی دیگر از عوامل طبیعی که می‌تواند به‌عنوان عامل تخریب آبسنگهای مرجانی معرفی شود پدیدهٔ طوفان‌های دریایی است که از جمله آنها می‌شود به سایترون‌ها اشاره کرد. همین چند سال پیش شاهد وقوع سایترون در خلیج‌فارس و منطقه گنو و خسارتی به آبسنگهای مرجانی زد بودیم. در واقع ابنها مهم‌ترین عوامل طبیعت هستند که در خلیج فارس روی آبسنگهای مرجانی گذاشته و باعث تخریب آنها می‌شود.
صبح ملت نیوز: از عوامل انسانی چه مواردی بیشترین تاثیر را می‌گذارند؟
از جمله مهم‌ترین عواملی انسانی که بر روی مرجان‌های خلیج فارس و دریای عمان تاثیر گذاشته توسعه و ساختوسازهای دریای منطقه عسلویه به خاطر پروژههای متعدد پتروشیمی که شاهد بودیم. فعالیتهای لوله گذاری که توسط شرکت نفت و شرکت گاز انجام می‌شود باعث تخریب آبسنگ های مرجانی در خلیج فارس شده که از نمونه‌های آن می‌توانیم جزیره خارک را نام ببریم. تعداد قابل توجهی آب سنگ‌های مرجانی نیز پایه تراشی شدند و از سایر عوامل انسانی می‌توان به مسایل گردشگری و غواصانی اشاره کرد که با شنای بی‌دقت و بی توجه روی آبسنگ های مرجانی باعث شکستن و خرد شدن آنها می‌شوند.
قایق‌هایی گردشگری و ماهیگیری با عبور از روی آبسنگ های مرجانی با فعالیت‌هایی همچون لنگراندازی و تورهایی که به آب سنگ‌ها گیر می‌کنند باعث خرد شدن و از بین رفتن آنها می‌شوند.
زباله‌ها و تور‌های سرگردان که از مناطق ساحلی وارد می‌شود نیز باعث به تله افتادن و آسیب دیدن برخی از موجودات دریایی به خصوص آبسنگهای دریایی می‌شود.
مسئله دیگه ورود فاضلاب‌ها چه فاضلاب‌های شهری و چه فاضلاب های صنعتی است که باعث بالا رفتن مواد مغذی دریا می‌شوند. مانند نیترات‌ها و فسفات‌ها که افزایش آنها باعث افزایش کدورت دریا و رشد بی‌رویه جلبک‌ها می‌شود که روی آبسنگهای مرجانی فشار مضاعفی وارد می کنند.
علاوه بر فاضلاب‌ها مسئله تلخابه‌ها یا شورآبه‌های که از سیستم های آب شیرین کن در طول سواحل وارد مناطق مرجانی می‌شود و ما نمونه بارز آن را می‌توانیم در شمال جزیره کیش ببینیم که در کانال خروجی آب شیرین کن آن متاسفانه هیچ اثری از آبسنگهای مرجانی باقی نمانده. این در صورتی است که آثار به جامانده مرجانها قدیمی قبل از احداث آب شیرین کن شمالی که حدود 40 و اندی سال به کار خود مشغول است را می‌شود دید.
صبح ملت نیوز: آیا پروتکل یا استانداردی ملی برای مقابله و کنترل این اثرات وجود دارد؟
پروتکل‌هایی هست که در واقع منشا آنها پروتکل‌های بین‌الملل است. سازمان حفاظت محیط زیست یکسری استانداردها، بایدونبایدها را برای فعالیتهای انسانی در حاشیه سواحل آبسنگهای مرجانی الزام‌آور می‌داند.
تمام پروژههایی که در کنار دریا قرار است انجام شود چه پروژههای گردشگری و چه پروژههایی مثل آب شیرین‌کن، پتروشیمی‌ها و ساختوسازهای ساحلی دارای گزارش‌های ارزیابی زیست محیطی هستند. در این گزارش ارزیابی زیست محیطی که توسط مجری پروژه انجام می‌شود باید وجود یا عدم وجود آبسنگ های مرجانی در منطقه ثابت شود و اگر آب سنگ‌هایی وجود دارد راه‌کارهایی برای جلوگیری از تخریب آنها پیشنهاد شود.
صبح ملت نیوز: چقدر تاثیرگذار است و چه حمایت هایی برای اجرا دارد؟
متاسفانه همیشه ارزیابی‌ها موفق نیست و گاهی در سطح گزارش باقی می‌ماند و هیچ وقت شاهد نبودیم که وجود آب سنگ‌های دریایی باعث توقف کامل پروژه شده باشد؛ بلکه راهکارهای احیا برای حل مشکل مطرح شده. یعنی به‌ازای مقداری از مرجانها که نابود می‌شود به صورت دیگر در جای دیگر احیا شود.
صبح ملت نیوز: با وجود سختی احیا و هزینه‌های تحمیلی آن چه رویکردی باید در مقابل تخریب مرجانها خلیج فارس داشته باشیم؟
مسئله اینجاست که اصلاً نباید تخریب انجام شود. تمام دستگاه‌های دولتی و غیر‌دولتی نباید فعالیت تخریبی روی سنگ‌های مرجانی انجام دهند. چون هر هکتار مرجان میلیون‌ها دلار ارزش دارد چرا که ماهی از آن صید می‌شود و تمام سواحل زیبایی که داریم مانند سواحل جزیره کیش وابسته آبسنگهای مرجانی است. در واقع هر متر مربع از مرجان مقدار قابل‌توجهی از آب رو فیلتر می‌کنه و باعث شفافیت آب می‌شود.
صبح ملت نیوز: کشورهای حاشیه خلیج فارس درباره محافظت از این گنجینه ملی چه برنامه‌ای دارند؟
در امارات و همانطور در قطر که البته من خودم از یک سایت احیای آنها بازدید کردم همکاری رایج است. البته از روش های خیلی جدید استفاده می‌کنند و هزینه‌های زیادی را انجام می‌دهند.
من فکر می‌کنم بهترین کار این است که اولاً نباید بگذاریم تخریب انجام شود. حال اگر تخریب انجام شده باید تمام هم و غم خود را بگذاریم و آنها را احیا کنید.
صبح ملت نیوز: این احیا چگونه انجام شود؟
برای احیا بهتر است نوزاد‌گاه‌هایی برای آبسنگ های مرجانی برای انجام دو روش احیا قلمه‌زنی و بارورسازی ایجاد کنیم و بعد در مناطق مناسب که شناسایی شده آنها را روی سطوح سخت پیاده‌سازی کنیم تا شانس احیا بالا برود.
تشخیص مکان نیز بسیار مهم است ممکن است مناطقی که تخریب در آن انجام شده مناسب برای انجام احیا باشد و باید بدانیم که فی‌الذاته عملیات احیا چندان ارزان و کارآمد نیست.
صبح ملت نیوز: پس همان عدم تخریب راه بهتری است؟ چگونه عدم تخریب را مدیریت کنیم؟
بله، ما بیشتر از احیا باید تلاش بیشتری در سازمان‌‌دهی برای جلوگیری از تخریب شدن آب سنگ ها داشته باشیم. واقعا اگر پروژهای به‌عنوان عاملی برای تخریب آبسنگ مرجانی شناخته می‌شود بدون هیچ تعارفی باید جلوی آن گرفته شد. حتی پروژه جابجا شود یا روش های دیگری را برای رسیدن به اهدافشان انتخاب کنند؛ چون احیا کار صد‌درصد موفقیت‌آمیزی نیست و هزینه زیادی را هم تحمیل می‌کند.
حتی در همین شرایط معمول نیز آبسنگها به خاطر بالا رفتن دمای آب هر چند سال یکبار دچار پدیدهٔ سفیدشدگی یا بلیچینگ می‌شود و از بین می‌روند. فشار مضاعفی که فعالیتهای انسانی در خلیج فارس و در سواحل خودمان ایجاد می کند چندان کم نیست. در عسلویه و جزایر خارک، قشم، لارک کیش بخصوص جایی که کلوپ‌های غواصی زیاد فعال هستند شاهد تخریب‌ها هستیم. حتی ما شاهد خسارت پروژههای توسعه مانند پروژه بندر بهشتی در چابهار بودیم.
در مجموع باید خدمت شما عرض کنم که ما باید فرهنگ عدم تخریب را تشویق کنیم.
صبح ملت نیوز: مقدار سفیدشدگی مرجان‌های خلیج‌فارس بیش از 90 درصد اعلام شده است. آیا امکان بازگشت به روال سابق و طبیعی برای مرجان‌های خلیج فارس وجود دارد؟
البته واقعیتش این 90 درصد به‌نظر من یک مقدار اگزجره شده است. آبسنگهای مرجانی که رشد شاخه ای دارند، 90 درصد یا حتی بیشتر دچار مشکل شدند ولی در پروژهای که بعد از پدیده سفیدشدگی در سال 2017 اطراف جزیره کیش روی 7 لکه مرجانی انجام شد و من نیز در آن شرکت داشتم، چیزی حدود 75 تا 90 درصد مرجانها در قسمت‌های مختلف از بین رفته بود.
ولی خبر خوب این است که تجربه چند ساله من از کار روی آبسنگهای مرجانی نشان داده. با وجود بلیچینگ اتفاق افتاده به خصوص روی مرجان های شاخه‌ای و حتی حذف مرجانها باز هم می‌توانیم شاهد بازگشت آنها بعد از چند سال باشیم.
صبح ملت نیوز: پس آیا سفیدشدگی بی‌خطر است یا ابعاد پنهان دیگری دارد؟
مشکلی که ما داریم پدیده تکرار دوره‌های سفید شدگی است که به هم نزدیک می‌شود. اگر در گذشته هر ده سال سفیدشدگی مرجانها اتفاق می‌افتاد الان هر دو یا سه سال در حال اتفاق افتادن است و علاوه بر آنکه تواتر آن بیشتر شده و شدت آن نیز بیشتر می‌شود.
در خلیج فارس و دریای عمان عمده سفیدشدگی را که تجربه کردیم به دلیل بالا رفتن دمای هوا در فصل تابستان و مرداد ماه اتفاق افتاده ولی این به این معنی نیست که مرجانها کلا از بین برود. حداقل تجربه به ما نشان داده که این اتفاق تاکنون رخ نداد مرجان‌های شاخه‌ای برمی‌گردند. رشد آنها بسیار سریع است و در شرایط مناسب در سال بین 10 تا 15 سانت رشد می کنند. اگر سفری به جزیره کیش داشته باشید می‌توانید روند رشد آنها را از 2017 تا 2020 مشاهده و بررسی کنید.
صبح ملت نیوز: در کل امید وجود بازگشت وجود دارد؟
امکان بازگشت به حالت طبیعی می‌تواند تا حدی وجود داشته باشد به شرطی که عوامل انسانی مانع نشود
صبح ملت نیوز: حمایت چه سازمان یا نهادی ملی می‌تواند این قوانین (توقف آسیب رسانی انسانی به مرجانها) الزام‌اور کند؟
حمایت سازمان حفاظت محیط زیست می‌تواند باعث توقف آسیب‌رسانی انسانی به مرجان‌های خلیج فارس شود ولی اینکه تا چه حدی این سازمان در این کار موفق بوده. به نظر من که چندان موفقیتی نداشته و ما در اقصی نقاط خلیج فارس و دریای عمان شاهد تخریب آبسنگهای مرجانی بودیم. حالا چه در خلیج چابهار و چه در جزیره کیش و چه در منطقه عسلویه که بخش زیادی از این آبسنگهای مرجانی در اثر توسعه ساحلی برای ساخت پتروشیمی‌ها از بین رفتند. الان همین اتفاق در منطقه پارس شمالی در منطقه کنگان در حال رخ دادن است.
در جزیره خارک نیز شاهد بودیم و الان تخریبی که صورت گرفته بحث روز است و متاسفانه همچنان ادامه دارد. پروژههای متعددی دیگر به خصوص این آب شیرین کن‌ها که در طول سواحل قرار است اجرا شود، اثرات نامطلوب روی آبسنگها خواهند داشت.
صبح ملت نیوز: آقای دکتر شکری میخواهیم از تجربه شما به عنوان دانشمندی که سال‌ها در زمینه مرجان‌های خلیج فارس پژوهش کرده کمک بگیریم و تصور کنیم خلیج‌فارس بدون مرجانها چه وضعیتی خواهد داشت؟ وضعیت معیشت مردم بومی به چه صورت خواهد شد؟
مطمئناً وضعیت اسفناکی خواهد داشت بخش زیادی حداقل 25 درصد از ماهیانی که معیشت مردم بومی را تامین می‌کند از بین خواهد رفت. بدون مرجانها میلیون‌ها موجود دیگر هم از دست خواهیم داد. در واقع مثل جنگل‌هایی هستند که درختان آنها را قطع کنید. وقتی درختی را قطع می‌کنید دیگر آثاری از پرنده‌ها و موجوداتی که در این جنگل ها زندگی می کنند نخواهد بود. آبسنگ های مرجانی هم به همین صورت هستند.
اگر ما اینها را در خلیج‌فارس از دست بدهیم حتی فعالیتهای گردشگری هم متوقف خواهد شد. چون مثلا غواصی در مناطقی صورت می‌گیرد که آبسنگهای مرجانی وجود دارد و به همین دلایل نابودی مرجانها مشکلات اقتصادی بزرگی ایجاد می‌کند.
صبح ملت نیوز: آیا می‌توان انتظار داشت به واسطه حفظ مرجانها (به طور اختصاصی)، در دریا نیز مناطق مشخصی مانند پارک یا مناطق حفاظت شده دائمی ملی یا فراملی ایجاد کنیم؟
یکی از روش‌هایی که برای حفظ و نگهداری آبسنگهای مرجانی در نقاط مختلف دنیا استفاده می‌شود. معرفی مناطق مرجانی به‌عنوان پارک‌های دریای و مناطق تحت حفاظت است به‌طوری‌که در این پارک‌های دریایی فعالیتهای ساخت‌وساز و فعالیت های انسانی که می‌تواند برای آبسنگهای مرجانی مخرب شود، به‌طورکلی ممنوع اعلام می‌شود.
سایر فعالیت‌ها نیز مانند فعالیتهای گردشگری و تحقیقات علمی در صورتی مجوز فعالیت می‌گیرند که هیچ آسیبی با آب سنگ‌های مرجانی در منطقه وارد نکند. تجربه‌ای بسیار موفقی که در اقصی نقاط دنیا بوده که با معرفی منطقه پارک دریای مرجانها خودبه‌خود احیا شدن و همین احیا شدن آبسنگهای مرجانی در این پارک دریایی باعث شده تا به‌عنوان یک منطقه اهدا کننده لارو به احیا سایر مناطق مجاور نیز کمک کنید. پس پیشنهاد می‌شود که حتماًبخشی از آبسنگهای مرجانی ایران تحت حفاظت شدید به‌عنوان پارک دریایی قرار گیرد و مانع جدی برای تاثیر عامل انسانی در تخریب آبسنگهای مرجانی در آن ایجاد شود.
خبرنگار عبدالصمد حسینی - صبح ملت نیوز