بزرگنمایی:

خلیج فارس میراث باستانی بشر است که سال‌ها زیستگاه انواع گونه‌های با ارزش جانوری بوده است. ده‌ها نوع ماهی خوراکی در این دریای پارسی زندگی می‌کنند که نخستین و ساده‌ترین وجهه و اهمیت اقتصادی و اکولوژیکی آن را نشان می‌دهند. اگر از کنار ارزش و جایگاه غذایی سخت‌پوستانی همچون میگوها نیز بگذریم، این دریا مکان زندگی چند صد گونه ماهی تزئینی است و فراتر از آن خلیج فارس، محل زندگی وال‌های ایرانی نیز هست که در نوع خود بی‌نظیر هستند.

باید بپذیریم که خلیج فارس تنها یک پیشرفتگی اقیانوسی نیست. خلیج فارس از مهم‌ترین مسیرهای  دریایی است که به‌واسطه اکوسیستم خود تا کنون پایدار مانده است و از وجود پر برکت خودش فرصت‌های بی‌شماری را برای موفقیت کشورهای خلیج فارس ایجاد کرده‌ است؛ لیکن در برابر این همه عظمت و شکوه، عمده فعالیت که به‌طور مستمر در خلیج فارس انجام می‌شود نابودی زیستگاه‌های دریایی است که به بهانه‌های مختلف و کوته‌بینی، حیات زیست دریایی را در خلیج فارس به خطر انداخته است.  در مقابل این هجمه بزرگ و ویرانگر مردانی از جنس اراده و تلاش در اعماق دریا در تلاش هستند تا با ساخت زیستگاه‌های مصنوعی به ترمیم چرخه حیات دریایی بپردازند تا شاید اگر ما میراث‌داران خوبی برای حفظ گنجینه‌هایی ارزشمندی همچون خلیج فارس نیستم، حداقل آنچه که در نتیجه ساخت زیستگاه مصنوعی باقی می‌ماند به عنوان فرصتی برای نسل بعد باشد تا شکوه و جایگاه اصلی خلیج فارس را به آن بازگرداند. 

 این بار در صبح ملت نیوز تصمیم گرفتیم تا با استفاده از سال‌ها تجربه و پژوهش دکتر حمید رضا بارگاهی به‌عنوان دکترای تخصصی بوم‌شناسی دریا در ایران شما را با ابعاد شگفت‌انگیز و جالب ساخت زیستگاه مصنوعی و آینده‌ درخشانی که می‌تواند برای ایران رقم بزند آشنا کنیم.

صبح ملت نیوز:  دکتر بارگاهی، هدف از ساخت زیستگاه مصنوعی چیست؟

 معمولاً اهداف  زیادی برای ساخت زیستگاه مصنوعی  وجود دارد. هدف اصلی ما که در آب‌های گرم خلیج فارس به‌دنبال ساخت زیستگاه مصنوعی هستیم، تقویت ذخایر آبزیان است. البته اهداف با توجه به عمقی که زیستگاه مصنوعی در آن پیاده می شود، می‌تواند متفاوت باشد. هدف ویژه که ما در خلیج فارس پیگیری می‌کنیم، تقویت ذخایر زیستگاه کف‌زیان است و به همین دلیل به‌طور معمول زیستگاه مصنوعی بین عمق 9 تا 20 متر و اکثرا در عمق  14 متر نصب می‌شوند.

در عین حال، بعضی مناطق دریایی نیز به‌عنوان مناطق مستعد ساخت زیستگاه شناسایی می‌شوند،‌ پس زیستگاه مصنوعی را در آنجا مستقر می‌کنیم تا یک منطقه جدید زیستگاهی را در آنجا ایجاد کنیم.

خیلی از نقاط خلیج فارس هم به‌صورت شنی است و به اصطلاح صخره‌ای در آنجا وجود ندارد و از آنجا که بار مواد غذایی در خلیج فارس بسیار زیاد است، این پتانسیل را دارد که به زیستگاه صخره‌ای تبدیل شود. بعد از مطالعه و بررسی و شناخت منطقه هدف را به یک زیستگاه صخره‌ای مصنوعی یا Artificial Reef تبدیل می‌کنیم و در طول زمان و با پایش مستمر یک زیستگاه جدید ایجاد می‌شود.

از سویی زیستگاه‌های طبیعی که در خلیج فارس هستند، به‌دلایلی مانند تغییرات اقلیمی، فرسایش و سایر عوامل از بین می‌روند؛ پس ما برای بهسازی زیستگاه آبزیان هم به سراغ نصب زیستگاه مصنوعی می‌رویم.

صبح ملت نیوز: زیستگاه مصنوعی برای حل مشکلات خلیج فارس تا چه حدی در اولویت است؟

خلیج فارس به‌عنوان یکی از مناطق  پر تنش جهان است. هر نوع اتفاقی را که بتوانید تصور کنید در آن رخ داده و می‌دهد و در آینده نیز اتفاق خواهد افتاد. خلیج فارس شورترین و داغ‌ترین دریای دنیا است و همچنین مسیر عبور کشتی‌های نفتکش جهان است.

جنگ‌های زیادی را پشت سر گذاشته و احتمالاً در آینده نیز متحمل جنگ‌های جدیدی خواهد بود. درعین‌حال بیشترین آب‌شیرین‌کن‌های جهان در این منطقه وجود دارد. با وجود این همه فشار و ماجراهای پر تنش برای این دریای باستانی یکی از راه‌هایی که می‌تواند به صورت چشم‌گیر به حفظ زیستگاه‌ها کمک کند، استفاده از زیستگاه مصنوعی است. هر چقدر بتوانیم با ساخت زیستگاه مصنوعی تاثیر این دشواری‌ها و مشکلات را برای حفظ و گسترش و تنوع آبزیان دریایی کاهش دهیم،‌ ساخت زیستگاه مصنوعی در درجه بالاتری از اهمیت قرار می‌ گیرد. منتهی درک پتانسیل چشم‌گیر و بسیار مهم زیستگاه مصنوعی تنها در سایه قدرت آینده‌نگری و دوراندیشی میسر است. 

اگر در خلیج فارس کشورهای منطقه یک  وفاق و همدلی، سیاسی، اجتماعی و اقتصادی مشترک با همدیگر داشته باشند، ساخت زیستگاه مصنوعی می‌تواند اولویت اول باشد؛ ولی وقتی هر کدام از این کشورها یک‌ سازی می‌زنند، شما صد زیستگاه مصنوعی هم که بسازید؛ هیچ اتفاقی نمی‌افتد.

در خلیج فارس  هر کشوری یک هدف را پیگیری می‌کند، یکی تاسیسات نفتی در دریا تاسیس می کند، دیگری جنگ راه می‌اندازد، یکی به پیمانکاران خارجی اجازه می‌دهد که در فلان جزیره، فلان هتل را بسازد. یکی هتل مصنوعی حتی جزیره مصنوعی می‌سازد.

به‌عنوان یک نقشه راه در ابتدا باید کشورهای منطقه صادقانه و آینده‌نگرانه در کنار هم بنشینند. در غیر این صورت مثل صدها باری که در جلسات نشسته‌اند، نمی‌توانند مشکلات خلیج فارس را حل کنند. از همین ضعف بزرگ است که کشورهای فرا‌منطقه‌ای و منفعت‌طلب غربی از فرصت استفاده کرده و با گل‌آلود کردن آب برای کسب منافع بیشتر در خلیج فارس به مانع بزرگی برای بهبود اوضاع تبدیل شدند.

متاسفانه چون هیچ کار گروه مشترکی یا وفاق مشترکی برای موضوع وجود ندارد؛ پس  با این اوضاع مزایای ساخت زیستگاه مصنوعی محدود می‌شود به بهسازی محیط زیست آبزیان و در غیر این صورت با مزایای زیادی که ساخت زیستگاه مصنوعی دارد به‌راحتی می‌تواند اقتصاد خلیج فارس را دگرگون کند.

صبح ملت نیوز: چه موانعی در پذیرش زیستگاه مصنوعی توسط موجودات دریایی وجود دارد؟

به‌طورکلی مانع‌ای برای پذیرش زیستگاه مصنوعی توسط موجودات دریایی وجود ندارد، اما آنچه که مسلم است، زیستگاه مصنوعی به‌عنوان یک جسم خارجی ساخته دست بشر وارد آب دریا می‌شود تا بتواند به محلی برای زیست دریایی و به یکی از المانهای دریا تبدیل شود؛ پس هر چقدر مواد سازنده زیستگاه مصنوعی ما از لحاظ ساختاری به ویژگی‌های زیست محیطی آن ناحیه از دریا که زیستگاه در آن مستقر خواهد شد، نزدیکتر باشد. قطعاً شاهد حضور موجودات دریایی بیشتری در زیستگاه مصنوعی و تنوع گونه‌ها در آن خواهیم بود.

البته این به آن معنی نیست که بتوانیم هر جسم خارجی را وارد دریا کنیم، از آن طرف هم به این معنا نیست که هر کسی بتواند چیزی را در دریا به‌عنوان زیستگاه مصنوعی قرار دهد.

صبح ملت نیوز:  چه نوع مصالحی برای ساخت زیستگاه مصنوعی استفاده می‌کنید؟

ما در ساخت  زیستگاه مصنوعی از مصالحی استفاده می‌کنیم که از مصالح طبیعی همان منطقه دریایی است. مثلاً؛ از شن همان منطقه استفاده می‌کنیم. از اِلمان‌هایی مانند خرده‌سنگ‌ها یا مرجان‌های  از بین رفته کنار ساحل  نیز به‌عنوان مواد روی زیستگاه استفاده می‌کنیم که مواد طبیعی دریا و ساحل به‌شمار می‌روند. 

به‌طور کلی  هر جسم خارجی که از لحاظ بافت سلولی مشابه منطقه هدف در دریا باشد، آن جسم می‌تواند به‌عنوان زیستگاه مصنوعی استفاده شود.

پس شباهت اِلمان‌ها به مواد دریایی بسیار مهم است و ما فقط یک سیمان که نوعی ماده معدنی است و به‌صورت فرم سازه‌ای خاص طراحی و مهندسی شده است را ایجاد کرده و دریا نصب می‌کنیم.

واکنش موجودات دریایی از ریزترین موجودات مثل باکتری تا بزرگ‌ترین موجودات مانند انواع ماهی‌ها بر اساس نوع سازه و مواد هم‌خوان با دریا است که ما براساس پژوهش و پایش منطقه انتخاب می‌کنیم و در نتیجه به‌طور طبیعی شاهد پذیرش زیستگاه مصنوعی توسط موجودات و گونه‌های مختلف و واکنش بسیار مثبت آنها خواهیم بود.

صبح ملت نیوز: آیا زیستگاه مصنوعی شیوه‌ جدیدی برای حفظ زندگی دریایی است؟

اتفاقا ساخت زیستگاه مصنوعی برای استقرار در دریا سابقه طولانی دارد. در گذشته چون بشر فهمیده بود که آبزیان در کنار صخره‌ها جمع می شود، دست به ساخت سازه‌های مصنوعی زده بود.

صبح ملت نیوز: زیستگاه مصنوعی چگونه باعث بهبود زندگی موجودات دریایی می‌شود؟

 سازه‌های مصنوعی که به‌ داخل آب وارد می‌شوند به‌واسطه بکر بودن، محل مناسبی برای موجودات مختلفی است که به دنبال مکان جدیدی برای زندگی و رشد هستند. از آنجا که در دریا بسترهای مناسبی برای رشد موجوداتی که بستر زیست  هستند، وجود ندارد پس صدف‌ها، اسفنج‌ها، مرجان‌ها و جلبک‌ها استقبال خوبی از این بستر جدید می‌کنند.

 در حقیقت  زیستگاه مصنوعی برای این موجودات  دریایی به مثابه یک تکیه‌گاه برای رشد و نمو و تکثیر است. آنها صاحب بستر و فرصت جدیدی برای بقا نسل می‌شوند که دست‌ساز بشر است.

 در سایر بستر‌ها  مثل بستر  صخره‌ای، آبسنگ‌های مرجانی و مثل ریف‌ها رقابت اصلی موجودات بر سر مکان و جا است و همه در تلاش هستند بهترین جا را برای زندگی انتخاب کنند و این به خاطر این است که این موجودات اساسا از انواع بنتوزها شناخته می‌شوند. آنها بسیار علاقه‌مند هستند تا خودشان را به جایی بچسبانند تا از مسیر و جریان آبی تغذیه و اکسیژن مورد نیاز را فراهم کنند.

اولین دسته موجودات از باکتری‌ها شروع می‌شوند تا جلبک‌ها، اپی فیت‌ها و بعد  اسفنج‌ها، پلی کتها تا دیگر موجودات مانند سخت‌پوستان و صدف‌ها و مرجان‌ها گونه‌های دیگر بستر زی هستند که مشتاقانه برای شروع یک زندگی جدید روی  زیستگاه مصنوعی مستقر می‌شوند.

صبح ملت نیوز: پس بنتوزها به‌عنوان موجوداتی که حیاتشان وابسته به بستر است رابطه مهمی با زیستگاه مصنوعی دارند. در این صورت پوشش زیستگاه مصنوعی هم باید مانند بستر دریا جذاب و خاص باشد؟

بله، اگر زیستگاه مصنوعی در یک منطقه که بنتوز‌های فراوان‌تری  وجود دارد  نصب شود، کارایی بسیار بهتری هم خواهد داشت. 

بنابراین خود سازه مصنوعی نیز باید بستر مناسبی برای موجودات دریایی باشد تا بتواند به‌راحتی  روی آن استقرار پیدا کنند، پس یک سازه که صیقلی و صاف هست مانند بدنه‌ٔ یک قایق فایبرگلاس بستر مناسبی به‌عنوان زیستگاه مصنوعی نیست. وقتی چنین اجسامی در کنار دریا به‌جا می‌مانند، هیچ گونه بنتوزی روی آنها دیده نمی‌شود  اما وقتی یک کشتی غرق می‌شود به بستر مناسبی تبدیل می‌شود که پذیرای انواع موجودات مختلف است، زیرا کشتی هم از نظر بدنه و هم از نظر ساختار دارای خلل و فرجی و کیفیت در سطح است که از نظر آبزیان بسیار مقبول و مورد پسند است.

صبح ملت نیوز: زیستگاه مصنوعی چگونه در روی زندگی دیگر گونه‌های دریایی تاثیر می‌گذارد؟

انواع مختلف و متنوعی از سازها برای زیستگاه‌های گونه‌های مختلف  آبزیان در نظر گرفته می‌شود. به‌عنوان مثال  خیلی از زیستگاه‌هایی که به‌صورت صخره‌ای ساخته می‌شوند، بعد از اینکه موجودات بنتوز روی آن ها مستقر شدند این استعداد را پیدا می‌کنند که به محلی برای تخم‌ریزی تبدیل شود.

 معمولاً زیستگاه مصنوعی که در عمق 10 تا 15 قرار داده می شود، نزدیک مناطقی هستند که مرجان‌ها، اسفنج‌ها و ریف روی آن مناطق زندگی می‌کنند. وقتی آنها روی این سازه‌ها را می‌پوشانند و آنجا را به‌عنوان محل زندگی انتخاب می‌کنند، باعث می‌شوند که زیستگاه مصنوعی به یک زیستگاه طبیعی تبدیل شود 

درعین‌حال کارشناسان در ساخت زیستگاه مصنوعی گروهی از آبزیان را به‌عنوان هدف در نظر می‌گیرند، که قرار است در کنار آن زیستگاه استقرار پیدا کنند مثل زیستگاه‌هایی که برای ماهیان کف‌زی طراحی می‌شود. 

صبح ملت نیوز: دکتر بارگاهی آیا عمق یا منطقه دریایی در جنس سازه زیستگاه مصنوعی تاثیر می‌گذارد؟ 

بله، نوع جنس و کیفیت سازه در زیستگاه‌هایی که برای مناطق کم‌عمق نصب می‌شود، مثل زیستگاه‌هایی که در مناطق مرجانی به‌عنوان پایه برای مرجان‌ها یا یک صخره زنده یا اکو ریف با نوع سازه‌ای که در مناطق عمیق استفاده می‌شود، بسیار متفاوت است. 

در زیستگاه‌هایی که مناسب مناطق کم‌عمق هستند، شاهد سرعت باروری بیشتری هستیم؛ چرا که هم در عمق کمتری نصب می‌شوند و در این عمق تنوع زیستی بیشتری وجود دارد که باعث می‌شود گونه‌های مختلف به‌سرعت روی سازه مستقر شوند و باعث شکوفایی و حیات در زیستگاه شوند.

صبح ملت نیوز: آیا مناطقی در خلیج فارس هستند که  مناسب ساخت زیستگاه مصنوعی نباشند؟

خلیج فارس دارای زیستگاه‌های متنوعی است.  زیستگاه‌های مناطق  گلی، مناطق شنی مناطق صخره‌ای‌، مناطق مرجانی، مناطق عمیق؛ اما در همه این مناطق با توجه به علم و دانش روز ساخت زیستگاه مصنوعی، می‌توانید نقاطی مناسب برای ایجاد زیستگاه‌های جدید پیدا کنید.

صبح ملت نیوز: پس با وجود تاثیر عواملی مثل عمق که در جنس سازه تاثیر می‌گذارد و وجود این تنوع زیستگاهی در خلیج فارس، ساخت و اجرای زیستگاه مصنوعی تنها باید به عهده کارشناسان خبره انجام شود. آقای دکتر بارگاهی شما به عنوان پژوهشگری که سال‌ها کار عملی در این زمینه داشتید؛ به‌طور کلی چه فاکتورهایی را برای انتخاب درست زیستگاه مد نظر قرار می‌دهید؟

 فاکتورهای متنوع‌ای در انتخاب یک منطقه یا سایت سلکشن برای ایجاد زیستگاه مصنوعی در نظر گرفته می‌شود، اول جمعیت خوبی از بنتوزها یا کف‌زیان وجود داشته باشد؛ دوم در مسیر و جریان اصلی خلیج فارس، در جایی که آب و مواد غذایی تازه به آن وارد می شود قرار گرفته شده باشد؛ سوم، وجود بستر مناسب که استحکام لازم برای قرار دادن زیستگاه را داشته باشد، بعضی از بسترها بسیار نرم هستند و باعث می‌شود که زیستگاه به درون آن فرو رود که اصلاً مناسب استقرار زیستگاه مصنوعی نیست،؛ چهارم، سنجش مقدار کدورت در آب دریا که نباید مانع از رسیدن نور خورشید باشد تا موجودات فتوسنتز کننده بتوانند در زیستگاه مستقر شوند.

به همین دلیل است که ما با اقداماتی که بعضی از صیاد‌ها در خلیج فارس انجام می‌دهند کاملاً مخالف هستیم؛ آنها سازه‌هایی که از رده خارج شده یا مناسب نیستند را مثل لاستیک یا شناورهایی که از رده خارج شده‌اند با خود به دریا برده و در آنجا غرق می‌کند، ولی زیستگاه‌سازی یک کار علمی و پژوهشی است که نیاز به تخصص و دانش روز دارد. 

صبح ملت نیوز: دکتر بارگاهی چه عواملی باعث بی‌توجهی صیادان برای صید در زیستگاه مصنوعی می‌شود؟

در یک کلام باید گفت؛ منفعت‌ طلبی مهم‌ترین عاملی است که صیادان را به انجام چنین کاری ترغیب می‌کند. صیادانی که برای آنها مهم نیست که زیستگاه مصنوعی محل تخم‌ریزی آبزیان قلمداد می‌شود نه به‌عنوان یک صیدگاه. 

 یک  زیستگاه مصنوعی‌ قرار است که محلی برای تکثیر ماهیان بیشتر باشد و در وهله بعد تاثیر خود را روی صیدگاه بگذارد. به‌عبارتی وقتی در زیستگاه مصنوعی صید انجام شود فرصت ترمیم و بازسازی و ذخیره‌سازی آبزیان از بین می‌رود و در نتیجه صیدگاه نیز فقیر می‌شود. 

صبح ملت نیوز: زیستگاه مصنوعی در اقتصاد بومی و معیشت صیادان چقدر موثر است؟

زیستگاه مصنوعی در معیشتی صیادان بسیار تاثیرگذار است تا حدی که جوامع صیادی نیز مشتاق ایجاد زیستگاه مصنوعی هستند. تعاونی‌های صیادی، ساحل‌نشینان و خیلی از صیادان در تلاش برای ایجاد زیستگاه مصنوعی هستند.

از تجربه‌های جهانی می‌توان به موارد زیادی از تشکل‌های صیادی اشاره کرد که در تلاش برای ایجاد زیستگاه‌های مصنوعی هستند. اتحادیه‌های محلی در آمریکا، استرالیا، هنگ کنگ و شرق آسیا تا ژاپن به‌دنبال ایجاد زیستگاه مصنوعی هستند؛ چرا که با پایش مستمر نتایج درخشان زیستگاه مصنوعی را به چشم می‌بینند. تاثیر ملموس زیستگاه مصنوعی باعث می‌شود که آن را به‌عنوان یک عنصر مهم در حلقه تامین معیشت خود قرار دهند و حاضر می‌شوند هزینه‌های آن را بپردازند تا به توسعه هرچه بیشتر آن کمک کنند.

در خلیج فارس  نیز عملیات استقرار سازه مصنوعی را شیلات انجام داده که  البته هزینه‌های بالای آن کار را سخت کرده و باعث کندی کارها شده است. این هزینه‌ها باید با مشارکت جوامع محلی از مناطق آزاد گرفته تا اتحادیه صیادی انجام شود. به‌ویژه اکنون که وضعیت اقتصادی دولت چندان مناسب نیست، برای پرداخت این هزینه‌ها ما باید بتوانیم از بودجه‌هایی که با هدف بازسازی یا به‌سازی ذخایر توسط سازمان‌ها و ارگان‌هایی که به دریا آسیب می‌رسانند خرج می‌شود، برای ساخت زیستگاه مصنوعی استفاده کنیم.

صبح ملت نیوز: بعضی از صیادان علاقه به ساخت زیستگاه مصنوعی دارند. آیا می‌شود از پتانسیل آنها با ایجاد سازمان مردم نهاد در روند حفظ گونه‌ها استفاده کرد؟ این کار چگونه ممکن است؟

بله می‌شود از پتانسیل صیادان برای این کار استفاده کرد. صیادان در تمام نوار ساحلی ما دارای تشکل‌هایی خوبی هستند. خیلی از بنادر دریایی دارای بهره‌بردار هستند. در خیلی از بنادر، تعاونی‌های دریایی تمام امورات صیادان را هدایت می‌کنند که قطعاً آنها نیز می‌توانند در استقرار و پایداری و دوام زیستگاه مصنوعی فعال باشند. ولی موضوعی که وجود دارد این است که ما نیاز به یک برنامه اقدام ملی داریم که به‌طور مشترک در تمام سواحل دریای کشور انجام شد و سرلوحهٔ همه اقدامات در این راستا باشد.

بعد از سال‌ها پژوهش و تحقیق درباره زیستگاه مصنوعی، برنامه اقدام ملی برای توسعه زیستگاه مصنوعی از آرزوهای من است؛ ولی اجرای این برنامه کار یک نفر یا دو نفر نیست و یک مجموعه سازمانی باید در کنار هم به طرح‌ریزی آن اقدام کنند. سازمان‌هایی مانند محیط زیست، شیلات، تحقیقات شیلات و سازمان بنادر تا خودِ‌ صیادان و تمام کسانی که علاقمند به ساخت زیستگاه مصنوعی هستند می‌توانند از ثمرات ارزشمند و بزرگ این برنامه استفاده کنند.

تصور کنید سازمان، نهاد یا حتی شخص حقوقی یا حقیقی  در حین توسعه و ساخت‌وساز به منطقه دریایی آسیبی وارد کرده و تصمیم گرفته برای جبران، یک  زیستگاه مصنوعی ایجاد کند. اینجا است که طرح اقدام ملی زیستگاه مصنوعی،  در قالب یک راهنما یا دستورالعمل، برنامه یا راهکار مناسب را ارائه می‌دهد تا یک زیستگاه مصنوعی موفق و پایدار و حتی چند منظوره ایجاد کنیم و البته هنوز چنین چیزی محقق نشده است.

صبح ملت نیوز: دکتر بارگاهی،‌ پس می‌شود از پتانسیل زیستگاه مصنوعی برای هم افزایی ملی هم در خلیج فارس استفاده کرد؟

البته، مفهوم زیستگاه مصنوعی عرصه بزرگ و گسترده‌ای است. ما در نوار ساحلی کشورمان در خلیج فارس از منطقه ماهشهر تا انتهای مرزمان در نزدیک پاکستان و دریای عمان فرصت‌های خوبی برای ساخت زیستگاه مصنوعی داریم. 

زیستگاه مصنوعی  می‌تواند اهداف متنوعی را پوشش دهد. همچنین  زیستگاه مصنوعی می‌تواند برای فعالیت‌های توریستی، غواصی، برای جلوگیری از ترال، توسعه مرجان‌ها و به‌عنوان پناهگاهی برای ماهیان مرجانی، و امکانی برای لانه‌گزینی ماهی‌های کف‌زی که در منطقه زندگی می‌کنند مانند ماهی آمور باشد.

حتی می‌توان با استفاده از مهندسی ارزش،‌ برای زیستگاه مصنوعی اهداف چند کاربردی در نظر گرفت و زیستگاهی مصنوعی ایجاد کرد که همزمان مورد استفاده مرجان‌ها، ماهیان مرجانی، شاه‌میگو، ماهیان شیلاتی و حتی ماهیان زینتی ریز قرار گیرد.

کشورهای همسایه ما در این‌باره کارهای خوبی انجام دادند، کشورهای عمان امارات، قطر، بحرین، عربستان، کویت و... زیستگاه‌های مصنوعی بیشتر و متنوع‌تری را در خلیج فارس ایجاد کردند.

منتهی از آنجا که ما همیشه پراکنده کاری می‌کنیم، هنوز نتوانسته‌ایم به یک فرآیند مشترکی برسیم که بتوانیم از پتانسیل سازمان‌های مردم نهاد یا تعاونی‌های صیادی و غیره استفاده کنیم. در واقع کاری که تاکنون درباره زیستگاه مصنوعی انجام شده با کمک سازمان‌های دولتی مثل شیلات یا سازمان مناطق آزاد انجام شده است.

به‌نظر من اولین و مهم‌ترین گام برای استفاده از پتانسیل سازمان‌های مردم نهاد ایجاد یک طرح مشترک است. نمی‌توانیم چشم‌مان را ببندیم و به هر کاری که در بوشهر انجام می‌شود؛ مثلاً با سرهم کردن 4 تا لاستیک و غرق کردن در دریا، بگوییم زیستگاه مصنوعی درست کرده‌ایم. 

صبح ملت نیوز: آیا با این رویه غلط برخورد هم می‌شود؟

زیستگاه مصنوعی باید یک پلن و یک هدف داشته باشد. چون این نوع زیستگاه‌های نامناسب از نظر زیست‌‌محیطی کاملاً غیرقابل قبول و مضر هستند و باید با عوامل آنها برخورد شود. 

علت اینکه که سازمان‌های متولی تاکنون با این موارد برخورد نکردند، اول این است که امکاناتی نداشتند و دوم اینکه این امر برای آنها در اولویت نبوده؛ ولی مطمئن باشید، با عوامل همین کارها در استرالیا یا حتی امارات با بدترین شیوه برخورد می‌شود. درعین‌حال دولت آنها را موظف می‌کند علاوه بر پرداخت جریمه، با صرف هر هزینه لازمی آن ضایعات را از دریا خارج کنند.

صبح ملت نیوز: از نظر علمی وضعیت یک زیستگاه چگونه پیگیری می‌شود؟

هر زیستگاه مصنوعی دارای یک شناسنامه است. در این شناسنامه مشخص شده که چه جنسی و به چه مقدار و تعدادی از ماده در ساخت آن استفاده شده است. هر زیستگاهی بعد از استقرار تازه کارش  شروع می‌شود و باید مورد پایش پیوسته قرار گیرد تا نتایج پویایی و زندگی آبزیان، تغییرات اکولوژیک و تنوع آبزیان در آن بررسی شود که البته باید توجه داشت انجام عملیات‌هایی مانند غواصی و غیره نیاز به صرف هزینه دارد. این روند طراحی، ساخت، اجرا و پیاده‌سازی و بعد شروع پایش زیستگاه مصنوعی در کیش انجام شده است در همین بخش پایش نیز غواصان محلی استفاده می‌شود که به‌عنوان همیاران محیط زیست با زیستگاه همکاری می‌کنند. 

صبح ملت نیوز: آیا می‌توان از طرح‌هایی مانند پرورش ماهی در قفس در آب‌های خلیج فارس به‌عنوان طرح کمکی استفاده کرد؟ چگونه؟

بله، از طرح‌های پرورش ماهی در قفس هم می‌توان به‌عنوان طرح کمکی استفاده کرد.  در زیر مکان‌هایی که پرورش ماهی در قفس انجام می‌شود، اجرای طرح پرورش آبزیان خاص توصیه می‌شود. در واقع در زیر قفس‌های دریایی می‌توانیم زیستگاه‌های مصنوعی ایجاد کنیم. اینجا موضوع پرورش موجوداتی است که در ستون آب و در کف آب به خودپالایی و به تصفیه اکوسیستم کمک می کنند، با ایجاد زیستگاه مصنوعی بنتوز و گونه‌های کفزی متمایل می‌شوند در زیر قفس زندگی جدیدی را شروع کنند. 

در نتیجه جلبک‌ها، اسفنج‌ها که کار خود‌پالایی این محیط را انجام دهند در منطقه زیستگاهی ما تجمع پیدا می‌کنند و از موادی که از قفس  روی بستر فرو می‌ریزند، تغذیه کنند. خیلی از خیارهای دریایی‌، طوطی‌ها یا صدف‌ها می‌توانند در این منطقه مستقر شوند و به امر خودپالایی محیط زیست دریایی در زیر قفس‌های دریایی کمک کنند. 

فقط نکته‌ای که در اینجا حائز اهمیت است این است که قفس‌های دریایی در اعماق بالای 30 متر یا 20 متر نصب می‌شود، شرایط اجرایی سخت‌تری دارند و نیاز به همکاری بیشتری بین تیم استقرار زیستگاه مصنوعی و مالکان مزارع پرورش ماهی است.

صبح ملت نیوز: دکتر بارگاهی چه منابع مالی را می‌توان برای گسترش زیستگاه مصنوعی پیشنهاد داد؟

مهم‌ترین منابع مالی که می‌توان برای استقرار زیستگاه مصنوعی پیشنهاد داد  همان صنایعی هستند که آلوده‌کننده محیط زیست دریا به‌شمار می‌روند. پتروشیمی‌ها، پالایشگاه‌ها و شرکت‌های نفتی که گَهگُداری در دریا با نشت نفت و مواد پتروشیمی، یا با ایجاد آلودگی‌های مقطعی در طول سواحل یا نشت نفت از کشتی‌ها یا سکوهای نفتی باعث آسیب به محیط‌زیست آبزیان و مرگ‌ومیر بسیاری از موجودات در دریا می شوند،‌ از این قبیل هستند.

ما قوانین را در کشور داریم که سازمان‌هایی مثل شیلات و محیط زیست را مکلف می کند با طرح شکایت و مطالبه خسارت از عاملان این خسارت‌ها بتوانند فرصتی برای بازسازی و بهسازی ذخایر آبزیان ایجاد کند. اما با وجود این قوانین ما هنوز نتوانستیم در نتیجه این شکایت‌ها موفق باشیم و بابت مواردی که یک شرکت نفتی یا شرکت‌هایی صنعتی منجر به خسارت یا تاثیراتی، به هر صورت روی مرگ‌و‌میر آبزیان در دریا شده‌اند، خسارتی  دریافت کنیم تا بتوانیم بعدا این مبالغ را صرف ایجاد زیستگاه مصنوعی یا بهسازی ایستگاه آبزیان یا توسعه زیستگاه طبیعی یا نوزادگاهای ماهی کنیم.

 برای بهبود این فرایند مهم، سازمان شیلات و سازمان محیط زیست در حال پیگیری و تلاش هستند تا این کار را به سرانجام برساند و من هم امیدوارم که بتوانیم این فرآیند را ایجاد کنیم.

از دیگر روش‌ها برای جذب منابع مالی کلوپ‌های غواصی یا کلوپ‌هایی است که در کنار نوار ساحلی به‌دنبال گرفتن مجوز برای سایت غواصی یا دایو سنتر هستند. تمام این کلوب‌ها که می‌خواهند کار گردشگری دریایی در عمق آب را انجام دهند باید موظف شوند در طرح ایجاد زیستگاه مصنوعی برای سایت‌های غواصی مشارکت کنند و هزینه‌ها را برای ساخت زیستگاه مصنوعی لازم برای سایت غواصی خودشان تقبل کنند. این کار باعث می‌شود که یک سایت غواصی که شامل یک زیستگاه مصنوعی است در کلوپ غواصی ایجاد شود و وظایف حفاظت و نگهداری از آن را هم برعهده بگیرند و تمام فعالیت‌های کلوپ غواصی خود را روی همین زیستگاه مصنوعی انجام دهند. مزیت ویژه این کار کاهش فشار از زیستگاه‌های طبیعی و مرجانی مناطق غواصی است و در عین حال زیستگاه‌های مصنوعی جدید و حتی سفارشی ایجاد می شود که حاوی گونه‌های خاص و موردپسند مدیریت کلوپ غواصی است. 

متاسفانه این کارها و این فرآیندها در کشور ما خیلی به کندی جلو می‌رود   و خیلی به این موضوع‌ها اهمیت داده نمی‌شود. چه توسط سازمان‌های متولی و چه توسط مردم، غواصان و ماهیگیران؛ درحالی‌که آنها خیلی می‌تواند در این کارها مشارکت فعال‌تری و بسیار موثرتری داشته باشد و نخستین کسانی هم هستند که از منافع آن برخوردار می‌شوند.

تعاونی‌های صیادی می‌‌توانند وارد موضوع مشارکت ساخت زیستگاه مصنوعی شوند و با جذب منابع مالی کارها را پیش ببرند. البته بسیاری از تعاونی‌ها مشتاق هستند؛ ولی قادر به جذب بخشی از هزینه‌ها نیستند، چرا که هزینه مأموریت‌ها و فعالیت‌های دریایی در کشور ما بسیار بالا است. هزینه‌هایی که شامل ساخت، حمل‌ونقل تا دریا و استقرار در منطقه هدف و پایش زیستگاه و غیره می‌شود که بدون حمایت قابل انجام نیست. 

دیگر منابعی که من فکر می‌کنم بتوانیم از آن استفاده کنیم، سرمایه‌گذارانی هستند که در مناطق آزاد، تجاری، صنعتی فعالیت دارند. بسیاری از این سرمایه‌گذاران در تلاش هستند تا یک کشتی یا یک هواپیما را غرق کند تا یک سایت غواصی ایجاد کنند.

این کارها البته نیاز به دقت به ظرافت‌هایی هم دارد؛ زیرا ساخت زیستگاه مصنوعی یک فرایند دریایی است، باید توسط شرکت‌ها یا پیمانکارانی که دارای تعهد هستند انجام شود و این روند تنها معطوف به دریافت و جذب مبالغ و منابع مالی نشود. فرایند ساخت زیستگاه مصنوعی کاملا تعریف شده و استاندارد است و چه خوب است که بتوان در قالب یک برنامه اقدام ملی به تمام این کارها سروسامان داد. از این طریق نه‌تنها منابع مالی هدر نخواهد شد و به بهانه‌های واهی در مصارف دیگر خرج نخواهند شد؛ بلکه شاهد زیستگاه مصنوعی پایداری خواهیم شد که زندگی دریای و اقتصادی ساحلی را دگرگون و شکوفا خواهد کرد. 

خبرنگار عبدالصمد حسینی - صبح ملت نیوز