بزرگنمایی:
هوشمندسازی سیستم‌ها در چند دهه اخیر باعث پیشرفت‌های بزرگی درعصر مدیریت شده که لزوم توجه ویژه به آن را در عرصه کلان مدیریت کشور دوچندان می‌کند.
با وجود مشکلات فراوانی که کشور در حوزه‌های مختلف با آن مواجهه شده نیاز به تصمیم‌گیری سریع و صحیح پیش از گذشته اهمیت پیدا کرده است. مدیریت کشور در گذشته اغلب مشکلات خود را با فروش نفت پوشش می‌داد و به نوعی پنهان می‌کرد؛ اما اکنون ما به واسطه تحریم‌های گسترده از جنس اقتصادی و سیاسی با انبوه مشکلات یا حقیقت زخم‌هایی که پنهان شده بوده ربرور شده‌ایم.
اوضاع سال‌های اخیر برای ایرانیان روشن کرده اگر طالب حفظ استقلال و جمهوریت خود هستند باید به هر نحوی واقع بینانه با مشکلات روبر شوند و در جهت حل ریشه‌ای آنها اقدام کنند. از همین جهت است که هر از گاهی صدای شکوی از گوشه‌‌ای از این سرزمین کهن بلند می‌شود که اگر چند سال قبل فلان تدبیر یا درایت را داشتیم امروز وضع‌مان چنین و چنان نبود.
لیکن حل مشکلات با وجود لطمات و عیوب ساختاری در چنین زمان اندکی میسر به نظر نمیرسد مگر اینکه مدیران و تصمیم گیران به توان هوشمندانه بیشتری دسترسی پیدا کنند که علاوه‌بر بررسی و نمایش مشکلات حوزه مدیریت آنها راه‌حل‌های مثبت و موثری را در اختیار آنها بگذارد. در دنیاب فناوری امروز آین فرایند به نام هوشمند سازی سیستم یا شبکه مدیریت مطرح می‌شود که البته مراکز پیشروی فناوری و علم پیشرفت‌های قالب توجهی در اجرای آن داشته‌اند.
هوشمندسازی سیستم یک رویکرد مدرن مبتنی بر فناوری میان رشته‌ای است که اجرای آن به‌ویژه در سیستم‌های بزرگ نه‌تنها باعث کاهش هزینه‌ها و بهبود عملکرد سیستم شده است؛ بلکه به‌واسطه مدیریت صحیح موجب کاهش هزینه‌های سنگین ارزی می‌شود که نیاز مبرم مدیرت کلان کشور است. از همین رو با مهندس محمد علی تیشه‌وری یکی از کارشناسان فعال در زمینه هوشمندسازی سیستم‌ها گفتگویی ترتیب دادیم تا با نگاهی دوباره به هوشمندی‌سازی سیستم‌ها به جایگاه و نقش تعیین کننده آنها در سرنوشت مدیریت کشور توجهی بیشتر داشته باشیم.
صبح ملت نیوز: هوشمندسازی سیستم چه اهدافی را پیگیری می‌کند؟
از اهدافی که هوشمند سازی پیگیری می‌کند در ابتدا می‌شود به مانیتور کردن عملکرد سیستم بر اساس شاخص‌هایی که از اول برای هر سیستم مشخص شده اشاره کرد. هر سیستم در ابتدا با تعریف شاخص کلیدی عملکرد یا key performance indicator یا همان KPI هویت خودش را مشخص می‌کند و براساس همین شاخص‌ها می‌توان سیستم را پایش کرد. در این صورت است که یکی دیگر از اهداف هوشمندسازی با قابلیت پایش سیستم یا نظارت بر سیستم امکان‌پذیر می‌شود.
هوشمندسازی فرصت تصمیم‌گیری برای بهینه کردن عملیات سیستم را نیز فراهم می‌کند. وقتی یک سیستم یا شبکه هوشمند می‌شود امکان مدیریت دانش نیز فراهم می‌شود. با این امکان ثبت هوشمندانه دانش کاری اپراتورها و برنامه‌ریزانی که عملیات سیستم را کنترل می‌کنند به‌طور پیوسته و با دقت بالا فراهم می‌شود.
از اهداف دیگر هوشمندسازی باید به یکپارچه‌سازی عملیات بهره‌برداری و برنامه‌ریزی اشاره کرد. مثلا در سیستم، عملکرد اپراتورها برحسب عادت‌ها و منش شخصی به سمت کار سلیقه‌ی تمایل پیدا می‌کند؛ ولی هوشمندسازی باعث می‌شود عملکرد اپراتورها با هماهنگی بیشتر و به سمت رویه‌های استاندارد سوق پیدا کند.
بهینه‌سازی سیستم‌ها نیز یکی از اهداف مهمی است که با هوشمندسازی پیگیری می‌شود. مثلاً وقتی یک سیستم بهره‌برداری را مدلسازی می‌کنید می‌توانید با کمک الگوریتم‌های متفاوت بهترین گزینه را برای ثبت اهدافی مثل کم‌ترین مصرف انرژی یا افزایش پایداری تولید انتخاب کنیم.
صبح ملت نیوز: شبکه هوشمند یا سیستم هوشمند به زبان ساده چیست؟
شبکه هوشمند یعنی شما بتوانید ضمن پایش مداوم عملکرد یک سیستم با استفاده از مدل ریاضی یا شبیه سازی، فرآیند سیستم را به بهترین حالت بهره‌برداری یا در جهت بهینه‌سازی ارتقا دهید. حالا این فرآیندها می‌تواند بسیار متفاوت باشد، مثلاً فرایند توزیع گاز یا توزیع کود یا توزیع مرسوله پستی یا حتی یک فرآیند شیمیایی مثل کنترل پالایشگاه‌ها یا نیروگاه‌ها . وقتی سیستم هوشمند می‌شود یک سطح نظارت بر تصمیم‌های سیستم و اپراتورها ایجاد می‌شود که یک فرصت عالی برای بهبود بخشیدن به کیفیت تصمیمات را ایجاد می‌کند و این منطبق با همان اصل بهینه سازی سیستم‌ها است.
صبح ملت نیوز: برای عملیاتی کردن هوشمندسازی شبکه به چه زیرساخت‌هایی نیاز داریم؟
اولین چیزی که برای هوشمندسازی سیستم نیاز دارید شناخت آن است. بعد از آن به سمت مدلسازی سیستم پیش می‌رویم. مدلسازی هم می‌تواند مدلسازی ریاضی باشد که مثلا براساس داده‌ها یک شبکه عصبی ایجاد کنیم یا مانند آنچه که در سیستم‌های فنی داریم؛ مثل، شبکه آب، مدل‌ها را می‌توان با نرم‌افزار Epanet یا نرم‌افزار مهاپ یا همان سامانه مدیریت هوشمند ایستگاه پمپاژ ایجاد کرد.
بعد از مدلسازی بحث رصد داده‌های سیستم مطرح می‌شود. البته رصد می‌تواند لحظه‌ای باشد یا هر چندوقت یک‌بار انجام شود که بستگی دارد به سیستمی که باید پایش شود.
صبح ملت نیوز: زمان‌بندی رصدهای سیستم هوشمند چگونه تعیین می‌شود؟
بستگی به عملکرد و نیاز شبکه دارد، مثلاً شبکه توزیع آب را در نظر بگیرید. در بعضی سیستم‌ها نیاز به اندازه‌گیری سطح آب مخازن داریم که باید در دقیقه ثبت کنیم؛ ولی در جایی دیگر رصد فشار شبکه در هر نیم ساعت هم کفایت می‌کند.
مثلا در توزیع مرسوله پستی باید لحظه به لحظه پستچی را رهگیری کنیم. این بازه زمانی از لحظه به لحظه تا حد یک‌بار در شبانه‌روز برای هر سیستمی می‌تواند متغیر باشد. این نحوه کنترل عملیات یا کیفیت بهینه‌سازی است که تنظیم کیفیت رصد داده‌ها را شکل می‌دهد.
صبح ملت نیوز: دسترسی به داده‌ها چطور ممکن می‌شود؟
داده‌ها را هم می‌توان با کمک یک سیستم اتوماتیک، مثلاً با کمک سنسورها و یک سیستم تله متری در اختیار داشت و هم می‌توان به آنها به‌صورت وظایف اپراتور یا اصطلاحا به شکل Data Entry دسترسی داشت. یک اپراتور در ایستگاه به اندازه‌گیری فشار یا دبی یا هر پارامتر دیگری می‌پردازد و آن را به مرکز کنترل اطلاع می‌دهد.
صبح ملت نیوز: چگونه با هوشمندسازی می‌توان به اقتصادی‌ترین رویه اجرایی در سیستم‌ها رسید؟
وقتی مدل سیستم را در اختیار داشته باشیم. بین داده‌ها و پارامترها می‌توانیم یک ضریب همبستگی تعریف کنیم که برای رسیدن به بهترین اهداف مجموعه یا سیستم استفاده می‌شود. این باعث می‌شود که پارامترهایی که برای برنامه‌ریزی استفاده می‌کنیم بهبود پیدا کند. اینجا یک مجموعه سه گانه از هدف، مدل و پارامتر است که با کمک الگوریتم‌ها بر یکدیگر تاثیر می‌گذارند. اینجا سمت و سوی تغییرات برای ما مشخص می‌شود.
مثلا فرض کنید می‌خواهیم در یک مأموریت دستگاه‌های خودپرداز یا ATM را با گذاشتن پول شارژ کنیم تا شهروندان از آن استفاده کند. این روند هزینه‌بر است و دستگاه‌های ATM نیز باید همیشه پر باشند. پیدا کردن بهترین مسیر برای پر کردن مثلا 10 دستگاه خودپرداز در یک منطقه، اولویت‌بندی و شاخص‌‌های دیگری مثل زمان و مقدار شارژ توسط همین الگوریتم‌های بهینه‌سازی به اپراتور پیشنهاد می‌شود. هر چقدر این مسیر با کیفیت بیشتر تحلیل شود هزینه پر کردن دستگاه‌ها خودپرداز کمتر می‌شود؛ پس در نتیجه شاهد رشد اقتصادی و پایدار بیشتری در سیستم خواهیم بود.
صبح ملت نیوز: چطور با هوشمندی سازی سیستم شاهد تحول اقتصادی خواهیم بود؟
ببیند میزان صرفه‌جویی در سیستم ها متناسب با نوع بهره‌برداری و همچنین ماهیت آن متفاوت است.
برای مثال ما در یک ایستگاه پمپاژ آب با استفاده از سیستم هوشمندی که خودمان طراحی کردیم، به نام مهتاپ، 30 درصد هزینه‌ها را کاهش دادیم. در بازار برق با استفاده از سامانه رهیافت 47 درصد کاهش هزینه‌های جرائم را ایجاد کردیم.
اینجا حوزه کار بسیار گسترده است و تجربه به ما ثابت کرده که تحقق تحول اقتصادی دور از دسترس نیست. در سیستم‌های حمل و نقل و همچنین تاسیسات پالایشگاهی نیز با وجود گستردگی و پیچیدگی کار می‌توان با هوشمندسازی سیستم‌ها بهره‌وری را تا 5 درصد ارتقا داد.
صبح ملت نیوز: آیا هوشمند سازی سیستم می‌تواند موجب صرفه‌جویی ارزی شود ؟ چگونه؟
صرفه جویی‌ارزی با هوشمند سازی سیستم به دو صورت است. در برخی موارد مستقیم و در موارد دیگر صرفه‌جویی ارزی غیر مستقیم است؛ طبعا خودِ کاهش هزینه‌ها نیز نهایتاً منجر به صرفه‌جویی ارزی می شود
در صرفه‌جویی ارزی مستقیم مثلاً در اتوبوسرانی افزایش بهره‌وری منجر به کاهش خرید ناوگان شده که چون تجهیزات دستگاه‌ها وارداتی است پس صرفه جویی‌ارزی اتفاق می‌افتد.
در صرفه جویی در میزان مصرف برق نیز همینطور است؛ زیرا برخی مواد مصرفی در نیروگاه‌ها و تجهیزات پست و خطوط انتقال وارداتی است که با کاهش میزان بار الکتریکی این صرفه‌جویی‌های ارزی برای کشور ایجاد می‌شود.
عبدالصمد حسینی خبرنگار - صبح ملت نیوز