بزرگنمایی:

.
کتاب دو رکعت عشق بر مزار عبید زاکانی در دزفول ( قسمت سوم ) دکتر عبدالامیر مقدم‌ نیا

قسمت سوم معرّفی کتاب دو رکعت عشق بر مزار عبید زاکانی در دزفول

شیخ میرزا عبدالنبی فنائی دزفولی

فرزند میرزا محمّدبن ملا بزرگ‏بن محمّدتقی‏بن ملا آقاگپ‏بن ملا غلامعلی‏بن حاج شرف‏الدین‏بن ملا عبدالله در 22 محرم 1322ق به دنیا آمد و در 28 ربیع‏الثانی سال 1399ق وفات یافت. تحصیلات مقدّماتی را در محضر جدّ پدری‌اش ملابزرگ معروف به شرف‏الدین فراگرفت و سپس از محضر سیّد محمّد فاضل همدانی کسب فیض کرد. در سال 1340ق جهت تکمیل تحصیلات به عتبات عالیات مشرف شد و در آن حوزه پربار به مدّت دو سال مجاور بود و در مراجعت به دزفول به امر تدریس و تربیت تشنگان علم و معرفت پرداخت. مدّتی در مسجد مرحوم حاج سیّد حسین ظهیرالاسلام (مسجد حمزه) و مدّتی در بقعه پیرنظر شاگردان زیادی را تربیت کرد. با اوج‏گیری دیکتاتوری رضاخان در جهت متحدالشکل کردن مردم و مبارزه با روحانیت و ممانعت از لباس مقدّس روحانی، جمعی از روحانیون برای مدّتی از نعمت این لباس محروم شدند و مرحوم شیخ میرزا فنائی هم از این گروه بود. در این فاصله به فنون و صنایع روآورد تا براساس اعتماد به نفس و عزّتی نفسانی که داشت زندگی با عزّتی را داشته باشد. ایشان در کنار درس در نیل‏سازی و قلمدان‏سازی و نقاشی و کیمیایی و صحافی صاحب‏نظر و متبحر بود. در خطاطی آن‏قدر مهارت داشت که در عین زیبایی خط، هم با دست چپ و هم با دست راست به یک شکل و از چپ به راست و از راست به چپ به همان زیبایی می‏نوشت. ازجمله علمای فاضل این خاندان: 1. ملا آقا گپ دزفولی؛ 2. ملا شرف‏الدین (ملا بزرگ)؛ 3. ملا مرتضی تراب.


خانه‌ی تاریخی آذر ، موقعیت پیدا شدن سنگ مزار عبید زاکانی که براثر سیل از بالا دست تخریب، رانده و در این مکان پیدا شده است.

ملا آقاگپ دزفولی

ملا آقاگپ دزفولی فرزند ملا غلامعلی‏بن حاج شرف‏الدین حویزاوی از علما و بزرگان قرن یازدهم هجری بوده است. قبل از سلطنت نادر شاه در دزفول حوزه درس داشته است و بزرگانی از محضر ایشان تلمذ کرده‏اند. اسناد و مدارکی در دست است که نشان می‏دهد ایشان مجتهد مسلم بوده و در اتاق خواجه تراب حوزه تدریس داشته و مورد احترام بزرگان بوده است.

حجت‌الاسلام والمسلمین سیّد صدرالدین ظهیرالاسلام‏زاده

سیّد صدرالدین در سال 1273ش در دزفول متولد شد. وی نویسنده، شاعر و تاریخ‌نگار بود. در شعر حجازی تخلص می‏کرد. کتاب ظهور محمّد(ص) را از انکلیسی به فارسی ترجمه کرد. وی از فضلا و دانشمندان عصر خود بود. کتابخانه اختصاصی وی را حضرت آیت‏الله حاج شیخ احمد آقا سبط‏الشیخ انصاری خرید و به قم انتقال داد. بیش از پنج‏هزار جلد نسخه خطی بودند. بنابه گفته جناب حجت‏الاسلام عبدالنبی فنائی دزفولی خود ایشان بیش از پنج‏هزار نسخه را برای وی صحافی و مرمت کرده است. سیّد صدرالدین عموی استاد بزرگوار علامه سیّد علی کمالی دزفولی است که در تربیت و رشد اندیشه و نبوغ تحصیلی نام‏برده نقش بسیار مؤثر و بسزایی داشته است. وی در سال 1322ش در دزفول درگذشت.


نمای المان در حال احداث، یادبود عبیدزاکانی

آثار سیّد صدرالدین: 1. ظهور محمّد(ص)؛ 2. شکرستان؛ 3. کیمیا در اسلام؛ 4سفری به میدان نفت؛ 5. حضرت استاد؛ 6. شرف‏نامه حکیم نظامی؛ 7. نبوغ حکیم نظامی و صفات کمال او؛ 8. مخزن‏الاسرار نظامی؛9. لیلی و مجنون نظامی؛ 10. نظامی گنجوی در مدارج ترقی معنوی؛11. نامه هفت پیکر نظرو انتقاد؛ 12. شعرای محلّی دزفولی.

ملا مرتضی تراب

فرزند ملا محمّدشریف‏بن عبدالحسین‏بن اسدالله‌بن ملا آقا گپ‌بن غلامعلی‏بن شیخ شرف‏الدین (از طایفۀ بنی‏زهیر) در 1275ش به دنیا آمد و در سال 1372ش وفات یافت. از چهره‏های عالم و فاضل و از وعاظ با اشتهار دزفول بود. عمری بسیار با برکت داشته و سال‏ها ذاکر اباعبدالله‏الحسین بوده است و بر منبر وعظ و ارشاد بندگان خدا را هدایت کرده است. طبع شعر داشته است. اشعاری از ایشان ذکر می‏شود:

حجت‏الاسلام میرزا محمّد شرف‏الدین

حجت‌الاسلام میرزا محمّد شرف‏الدین‌بن میرزا محمّدرضا‌بن ملا شرف‏الدین‌بن ملا محمّدبن ملا آقاگپ بود. نام‏برده در سال 1314ش در شهر دزفول متولد شد و در سال 1380 بدرود حیات گفت. مادرش از سادات بود. از خاندان علم‏پرور که فضل و معرفت نشان برجستۀ ایشان است. میرزا محمّد مقدّمات علوم دینی را نزد خانواده خود فرا گرفت. در نوجوانی برای آموختن دروس حوزوی به مدرسه آیت‏الله حاج سیّد اسدالله نبوی رفت. سال‏ها تحت آموزش مدرسین آن مدرسه قرار گرفت. میرزا محمّد علاوه‏بر دروس علوم دینی به سرودن مدیحه، نوحه‏سرایی، شعر و... نیز روی آورد. نام‏برده رفته‏رفته جزو وعاظ و از خطیبان سرشناس عصر خود به ‏شمار می‏آمد. ویژگی منحصربه‏فرد ایشان تسلط داشتن به منابع و مطالعه سطح بالا و دل‌بستگی فوق‏العاده به کتاب و منابع کتاب‏خوانی بود. به همین منظور کتابخانه شخصی وی از داشتن منابع کتب دست اول نزد طبقه خود مشهور بود که به سهولت در دسترس وی قرار می‏گرفت. منبر و خطابه وی آکنده از جمعیت می‎شد و همین اشاره کردن به منابع سبب معروف شدن و ازدحام جمعیت از طبقات مختلف بود.


محقق احمد افشاریان زاده

سیّد مهدی طبیب

فرزند سیّد حسن‌بن سیّد علی‌بن سیّد محمّدشفیع‌بن سیّد مرتضی‌بن سیّد محمّدشفیع‌بن سیّد مرتضی‌بن سیّد حبیب‌الله‌بن سیّد کمال‌الدین ولی بود. وی از فضلا و اطبا عصر خود بوده که موقعیت ممتازی داشته است. در محضر آیت‌الله آقا سیّد حسین بزرگ نلمذ کرده سپس افتخار دامادی ایشان را به دست آورده است. در طبابت بسیار حاذق بوده است و عامه مردم بایشان اقبال داشته‌اند.

حجت‏الاسلام والمسلمین حاج سیّد هدایت‏الله فارغ

حجت‏الاسلام والمسلمین حاج سیّد هدایت‏الله فارغ‌بن حجت‌الاسلام سیّد حسین‌بن سیّد مهدی‌بن‌ سیّد حسین‌بن سیّد حبیب که به چندین واسطه از اولاد امام موسی‏بن‌جعفر(ع) به ‏شمار می‏رود. سیّد هدایت‏الله دروس حوزوی را نزد مدرسین خانواده خود فراگرفت که فوجی عظیم از علما و فضلا به ‏شمار می‏آیند. وی مانند پدر در ایراد خطبه و منبر از توانایی بی‏نطیری برخوردار بود. هنگام سخنرانی‏ و بیان مطلب نبوغ پدر را به یاد می‌اورد. سیّد هدایت‏الله فرزند واعظ گران‏قدر حجت‏الاسلام سیّد حسین است. این شخصیت‌ از خطبای نمونه و بی‏نظیر به ‏شمار می‏آمد. بسیار مورد احترام خاص علمای طرازِ اول جهان تشیع بود. ویژگی خاص منبر وی اشاره به منابع و در شناخت روایات صحیحه بسیار متبحر بود. مقام فضل ایشان به حدی بود که مرحوم آقای راشد در برابر ایشان زانو می‏زد و آیت‏الله العظما بروجردی رسماً نزد ایشان تشریف می‏آورد و از ایشان دعوت می‏کرد دهۀ آخر ماه صفر را در بروجرد برایش منبر برود. آیت‏الله بروجردی می‏فرمود: از منبر ایشان استفاده می‏کنم.


استاد عظیم فنایی و نویسنده ارجمند نصراله نجاتعلی

سیّد کاظم شفیعی دزفولی

خاندان شفیعی دزفولی ازجمله خانواده‎های عالم‏پرور و فضلای بی‏همتایی است که در محلّۀ حیدرخانه آثار بزرگان این خاندان جلیل‏القدر همچنان یادآور عصر حضور درخشان علم و نبوغ است. مسجد لبخندق (حاج شیخ مرتضی انصاری) یاد این خانواده سادات را در اذهان زنده نگه داشته است. مهاجرت این خاندان به شهر اهواز موجبات نشر علم و طلوع مدرسه علمیه را در آن دیار متحول ساخت. ازجمله شخصیت‌های این خاندان یکی حضرت آیت‏الله سیّد محمّدرضا شفیعی است و دیگری آیت‏الله حاج سیّد علی شفیعی دزفولی عضو خبرگان رهبری شهره خاص و عام بوده است. متأسفانه گذشت زمان و مهاجرت خاندان شفیعی به دیار اهواز سرگذشت سیّد کاظم شفیعی را در هاله‏ای از فراموشی قرار داده است.


بندار سوبیون (صابئین) در مسیر خانه ثبت ملی شده میرزایی (مدفن عبیدزاکانی)

استاد نصرالله نجاتعلی

در سال 1315ه.ش در دزفول متولد شد. وی به زبان انگلیسی تسلط کامل دارد و با زبان عربی نیز آشنا است. با بسیاری از علما، روحانیون، دانشمندان معاصر معاشرت دارد. آثاری فاخر بسیاری از استاد نجاتعلی به چاپ رسیّده است که ازجمله مهم‌ترین آن‌ها به موارد زیر می‌توان اشاره کرد: 1. فرهنگ لغات گویش دزفولی؛ 2. لغات بی‌معادل گویش دزفولی؛ 3. واژگان مشابه دزفولی در انگلیسی؛ 4. هفت‌‏هزار ضرب‌المثل از دیرباز؛ 5. یادگار اجداد؛ 6. گنجونه؛ 7. نغمه‌های آشنا؛ 8. سلطان کربلا؛ 9. گیاه درمانی؛ 10. مجموعه اشعار قصۀ دل؛ 11. کشاورزی سنتی؛ 12. بی برون.

معرّفی اجمالی استاد حکمت‏فر از زبان خودش

در سال 1332ش در دزفول متولد شدم. مادرم دزفولی و از محلّه کرناسیان و پدرم کُرد والی از منطقه آبدانان بود. اجداد پدری من به دلایلی از آبدانان به منطقه‏ای بین شوش و اندیمشک مهاجرت می‏کنند. دوران تحصیل را در اندیمشک آغاز کردم و در رشته ریاضیات تحصیلات خود را ادامه دادم. از سال  1355به‏طور جدی به پژوهش و تحقیق روی آوردم. در دزفول وجود بقعه متبرکه و نام شیخ اسماعیل قصری توجه مرا به خود جلب کرد. در کتاب نفحات‏الانس جامی، محل دفن این عارف بزرگ در دزفول ذکر شده بود. این عارف قرن ششم از سلسله کمیلیه بود که نجم‏الدین کبری در محضر او کسب معرفت می‏کرد. آگاهی از این موضوع، انگیزه تحقیق پیرامون این شخصیت و یافتن مزار او را در من تقویت کرد. جمع‏آوری کتاب‏های خطی و تصحیح آن‏ها، تصحیح دیوان‏های شاعران دزفول و شوشتر، جمع‏آوری اشعار و زندگی‏نامه شاعران و بزرگان دزفول، جمع‏آوری مَثَل‏های دزفولی، معرفی اماکن تاریخی و… فعالیت‏هایی است که با علاقه دنبال کردم و همچنان بر این عزم راسخ هستم. در حال حاضر بیش از سی اثر در دست نگارش دارم که بیشتر تصحیح نسخ خطی هستند. به‏خصوص آثار صدرالدین کاشف دزفولی است. علاوه‏بر این‏ها بیش از سی سال است که روی جندی‏شاپور تحقیق می‏کنم و امیدوار هستم در آینده موضوعات مختلف درباره دزفول را در «دایره‏المعارف بزرگ دزفول» جمع‏آوری کنم. ازجمله آثاری که به همت جناب استاد حکمت‏فر تألیف، تصحیح و یا مجدداً مهیا و به زیور طبع و انتشار در سطح جامعه درآمده است موارد زیر را می‏توان برشمرد: 1. عارف شیخ اسماعیل قصری؛ 2. تذکره شیخ ابوالقاسم‏بن رمضان بلخی جوزی؛ 3. تذکره مرآت‏الواعظین؛ 4. معراج‏الصائبین شرحی بر دعای روزهای ماه رمضان؛ 5. مرآت‏الفلاح فی شرح دعاءالصباح؛ 6. رسائل سیّد صدرالدین کاشف دزفولی؛ 7. فرزانه بی‏نشان آیت‏الله محمّدرضا معزی؛ 8. دیوان شیدا دزفولی؛ 9. دیوان ناهیدی؛ 10. دیوان شمس شوشتری؛ 11. دیوان داعی؛ 12. دیوان بابا تقی موسوم به مستان؛ 13. کلیات شباب شوشتری؛ 14. دیوان بهار دزفولی؛15. دیوان راجی دزفولی؛ 16. سخن دل میثاق تبسم؛ 17. بانک آفرین؛ 18. گلستان دزفولی؛ 19. غریبه مهربانی؛ 20. دکتر رگنر؛ 21. واقعه غدیر؛ 22. حقوق غیرمسلمانان در فقه امامیه؛ 23. جهان با مهدی موعود؛ 24. کوه‏نامه زاگرس مرکزی؛ . 25. ضرب‏المثل‏های دل‏انگیز لری و عربی؛ 26. دزفول در دوره مشروطیت (کتاب سال)؛ 27. آغاز بی‏پایان؛ 28. سروده‏های سرخ در گلوی؛ 29. تاریخ تمدن و ملل عرب؛ 30. تکرار تاریخ در شمال جلگه خوزستان؛ 31. عشق خاکستری؛ 32. رساله برهان دین حق؛ 33. مسجد جامع دزفول و تاریخچه آن؛ 34. اعجاز قرآن و ریاضیات؛ 36. کهن واژه‏های گویش دزفولی در زبان عربی.

طوایف مختلف در دزفول و محل دفن عبید زاکانی

ازجمله محلّه‏های دزفول یکی محلّه مقدمیون است که در ضلع شمال‏غربی بافت قدیم و مشرف به رودخانه قرارگرفته است. این محلّه که در چندین قرن پیش‌تر از این زمان مجزای از دزفول واقع شده رفته‏رفته براثر رشد جمعیت و گسترش شهرنشینی، در امتداد رودخانه به گسترۀ خود افزوده و توسعه یافته است. شهر دزفول در ادوار گذشته محل تجمع اقوام و طوایف مختلف بوده است. گاه طایفه‏ای بنابه رخداد طبیعی، وقوع بیماری فراگیر، بروز حوادث دلخراش مهاجرت کرده است و در فاصله نه‏چندان دوری از شهر حاشیه‏نشینی را برگزیده‏اند. در آهنگی نرم و ملایم با فرهنگ غالب شهرنشینی، رسم و رسومات و زبانش با مردم دزفول درآمیخته و با استحاله شدن خودبه‌خود در دل فرهنگ شهر دزفول ذوب و هم‏رنگ شده است. به گونه‏ای که در حال حاضر تشخیص و تمیز دادن این طوایف به‏غایت مشکل و بسا غیرممکن است. نظیر طایفه عرب زبان مجدمیون (مجدم. مقدم) که دست روزگار ایشان را از منتهاالیه جنوب و جنوب‏شرقی خوزستان رهانیده و به هر دلیل در یک‏جانشینی در محلّه‏ای با نام مجدمیون یا مقدمیون سکنی داده است. درواقع، عملاً طی قرون سپری‏شده با فرهنگ این دیار هم‏آغوش و هم‏صدا شده‏اند. اگرچه خانواده‏های عرب‏نژاد بسیاری از سایر طوایف جامعه شهری، شهرک‏نشینی و روستایی در اطرف شهر دزفول به وفور حضورش واضح و مسجّل است. گاه باور اینکه آن‏ها از سایر نژادهای غیرایرانی باشند برای افراد خود آن خانواده و سایر اشخاص جامعه پذیرفتنش بسیار مشکل و تعجب‏آوراست. طوایفی از اعراب مجدم، کعبیان شوش، خفاجی سوسنگرد، بنی‏طرف حمیدیه، آل‌کثیر و غیره بنابه هر دلیلی از مواطن اوّلیه خود جدا شده‏اند. شاید در شمایل حموله یا حموله‏هایی منسجم از طایفه بزرگ خود رهیده‏اند و چه بسا بروز حوادثی مانند طاعون، وبا و... آن‏ها را مجبور به سکونت در کنار شهر کرده و به مرور زمان کار و پیشه شهرنشینی را عادت خود ساخته باشند. شاخص‏ترین این خانواده‏ها عبارت‏اند از:

1. مجدیان، مجدی نسب، نجدی که از اعراب نجد و از سرزمین حجاز عربستان به این دیار آمده‏اند؛

2. خاندان ترابی، فنائی، شرف‏الدین که از عراق آمده و اولاد زهیربن‌قین یار با وفای اباعبدالله‏الحسین(ع) هستند؛

3. خاندان هانی‏بن عروه که از عراق آمده و جزو خانواده‏های سرشناس به‏شمار می‏آیند؛

4. خاندان بزرگ و عالم‏خیز انصاری از نسل جابربن‌عبدالله انصاری‌اند. ورود و حضور ایشان به دزفول از طریق مدینه، عراق بوده است. محلّه گذر مدرسه (اتاق شیخون) به نام ایشان در دزفول است؛

5. خاندان جلیل‏القدر عاملی از نوادگان شیخ بهایی از جبل‏عامل آمده‌اند. این خاندان بزرگوار از افتخارات شهر دزفول محسوب می‏شوند.

آنچه مسلم است محلۀ بندار و گذر مقدمیون برای خصایص رفتاری اعراب در پناه دادن و حمایت از افراد و گرایش یافتگان به ایشان در این منطقه می‏تواند ملجأ و مأوای خوب و مناسبی برای اشخاص و افراد باشد. در این نقطه، احتمال حضور خانه و مزاری با عنوان عبید زاکانی است که نشان از رخدادی در پناه جستن و مسکن گزیدن و یا هدایت و رهبری اقشاری از مردم در کوتاه‏ترین زمان ممکن توسط شخصیتی به نام عبید باشد. در این مکان، دو محلّه منسوب به شاعر بلند آوازه عبید زاکانی را نشان داده‏اند که از کنه موضوع بی‏اطلاع هستیم: یکی خانه‏ای است که سابق بر این محل تجمع اهل دل بود. با روشن کردن شمع، قرائت فاتحه، برگزاری جشن و شادکامی، آغشته کردن در و دیوار به حنا و تمسک جستن به انفاس قدسی فرزانه‏ای که قشر علمای اعلام به ساحت مقدّس وجود او به دید احترام نگاه و سفارش می‏کردند. درست در سراشیبی تند گذر و ساباط صابئان به‏سمت رودخانه منزلی محقر و کوچک در سمت راست گذر عابرین جلوه‏گری می‏کند که سابق بر این تا پیش از انقلاب افراد مطلع و غالب سالخوردگان در آنجا توقف می‏کردند و بر روح شاعری طنزپرداز و نکته‏سنج فاتحه می‏خواندند. درِ ورودی کوتاه و براثر بالا آمدن مکرر سطح و راه‌پلّه‏های کف کوچه پایین رفته است. میراث فرهنگی نمای خانه را بازسازی کرده و پلاک‏ ثبت میراث فرهنگی بر دیوار آن نصب است. این منزل خیلی پیش‏تر از این‏ها جزو اموال خانواده محمود ضیایی به‏شمار می‏رفته است. به عادت گذشتگان این دیار که اموات بزرگان را در شبستان خانه‏های خودشان دفن می‏کردند نقل است که عبید مالک و ساکن اوّلیه این سرا بوده است. پس از مرگ در شبستان و یا دهلیز ورودی خانه خودش دفن شده است. شش قرن از این موضوع می‏گذرد. آخرین گفته‏ها پیرامون سنگ مزار عبید مربوط به اواسط عصر قاجار است. در ایامی که باران به‏شدت می‌بارید و صدمات فراوانی بر خانه‏ها، گذرگاه‏ها و مسیرهای عبور عابرین وارد می‏شد. سنگ مزار عبید در محدوده همین مکان و اطراف آن مکشوف می‏گردد که از قضای روزگار، سنگ مزار شکسته می‏شود و مردم تکّه‏های شکستۀ مزار عالم و فاضل بزرگوار را به تبرک با خود می‏برند. . در زمان تخریب مزار عبید، عالم فاضل حجت‌الاسلام سیّد صدرالدین ظهیرالاسلام همراه سیّد فاخر قاضی (از علمای مشهور شهر دزفول عصر قاجاریه) در منطقه حاضر و مردم را از چنین رفتارهایی نهی می‌کند.

شبستان منزل میرزایی، محل دفن عبیدزاکانی

نکته مهم در توجه به این محل اهتمام علما و فضلا به تکریم و حرمت نگه داشتن مکان و سفارش همگان به حفظ دستاوردهای برجامانده بوده است. دو عامل سبب شد تا در چند دهۀ اخیر این مهم کم‏رنگ شود: نخست وقوع انقلاب و رخداد جنگ و مهاجرت مردم شهر دزفول به سایر نقاط دور و نزدیک. دیگر توسعه رشد شهری در همۀ زمینه‏ها و فاصله گرفتن ساکنین اوّلیه و بومی از بافت قدیم به سایر مکان‏ها است. این دو عامل سبب شد تا این جایگاه ارزشمند در هاله‏ای از فراموشی برود. در این میان با گذشت قریب به نیم قرن و علاوه‏بر آن وفات اکثر دانایان و پیش‏کسوتان، بسیاری از ارزش‏ها در شناساندن اماکن کم‏رنگ و از اذهان پاک شد. خانواده‏های متشخص و با اصالت دو مکان را برای محل مسکونی و مدفن عبید در نظر گرفته‏اند: یکی از محلّ‌ها، شبستان آن محل دفن است و دیگر باغ و بستانی مفرحی که در حال حاضر ابعاد آن کوچک و به‌غایت کم شده است. در فاصله کمتر از صد متری منزل مسکونی فعلی باغی موجود است که به گفتۀ معمرین، خاندان فنائی و استاد نصرالله نجاتعلی در کنار دیوار باغ مدفن عبید زاکانی بوده است. باغ مدفن عبید مانند باغ «گازر و باغ گودول» وسیع و سرسبز بوده است. تصاویر این مکان‏های مفرح موجود است؛ اما امروز به‌جز زمین خشک و لم یزرع و دلگیرکننده چیزی باقی نمانده است. باغ منسوب به مدفن عبید مملو از درختان متنوع و ازجمله کُنارستانی بوده است که در کمال زیبایی قرار داشته و بنابه گفته‏های آخرین افراد و ازجمله قدیمی‏ترین دادای (مامای محلّی) دزفولی با عمری فزون بر یک‏صدوبیست سال به نام «حج باغشاه» از این بوستان زیبا و بزرگ یاد کرده است. هر دو مکان مورد احترام است: چه آنجایی که نزد خواص، منزل و مدفن عبید قلمداد شده و چه باغ و دیواری که نزد بعضی خانواده‏ها و خاندان‏های فاضل به‏عنوان مدفن مورد تکریم و احترام ویژه است. مسلم آنچه بر ما پوشیده نیست گذشت شش قرن سبب‏شده تا بسیاری از موقعیت‏ها تغییر و دگرگون شود. نکته سنجیده و حائز اهمیت، توجه علمای اعلام و بزرگان از مجتهدین ادوار گذشته در اهتمام ورزیدن و شتافتن بر زیارت مزار و قرائت فاتحه و نیز برپایی مجلس شعرخوانی خصوصاً بیان اشعاری از دیوان این شاعر مردمی است. نقشه‏های برداشت‌شده از موقعیت مکانی محلّ دلالت بر انتخاب درست در تدفین عبید دارد. چه بسا او را در چند ده متری منزلش و متناسب با روحیه لطیف شاعر در باغ بستان کنار منزلش دفن کرده باشند تا در جریان مداوم رود و در آهنگ خوش آب یاد اشعار زیبای وی ساری و جاری شود.

جانمایی مزار عبید زاکانی[1]

در سراشیبی بندار صابئان و در مسیر منتهی حاشیه رودخانه، درست پس از انتهای ضلع غربی ساباط معروف به ساباط صابئان[2] تا کناره‌های مشرف به رودخانه سه مکان نزد اهل معرفت، خواص و مردم با دیانت دزفول به‌عنوان مزار عبید زاکانی مشهور و مورد توجه بوده است موقعیت جغرافیایی این مکان به دلیل قرارگیری در شیب دره مشهور به دره یا بندار صابئان در حرکت تند زمین خانه‌های این محل را به‌صورت پلکانی درآورده است. در موسم بهار باران‌های سیل‌آسا و آب‌های سطحی کوچه‌های بافت قدیم را به سمت این دره و بندار هدایت می‌کند و شدّت آن به‌گونه‌ای است که هرآنچه در مسیر خود باشد شسته و به‌سمت رودخانه می‌کشد. این اتفاق باعث تخریب سطح زمین، ایجاد برش‌های عمیق در دل مسیر و تخریب پی خانه‌ها می‌شود. سابق بر این در قرون گذشته این منطقه مملو از باغستان و درختان میوه بوده است. آن‌چنان‌که از طرف معمرین و از آن جمله خاندان روان‌بخش انصاری (که پیش‌تر به‌آن اشاره شد) نقل شده است که مسیر محلّه‌های گذر خندق جلوی مسجد لب‌خندق (لوگنده) تا کناره رودخانه مملو از باغستان بوده است و از آخرین آثار موجود از آن طبیعت زیبا می‌توان به باغ گازر، باغ گودول، و باغ موجود در ضلع غربی حمام «کناراُو» اشاره کرد. در این مسیر سه محل به ‌نام مدفن عبیدزاکانی بین مردم و علی‌الخصوص علما معروف است که تا دهه‌های سی و چهل از 1300ش محلّ زیارت عامۀ مردم بوده است و در این زمان ادبا همچنان بر این معرفت مداومت داشته‌اند.

منزل میرزائی

درست در ضلع غربی ساباط صابئان منزل قدیمی مشخص شده است که اداره میراث فرهنگی آن را ثبت ملی کرده است. بافت عمدۀ منازل مسکونی این منطقه از حیث نوع معماری سنتی دزفول جزو منازل تکامل یافته است که در طول قرون گذشته ساختار متفاوتی را به ‌خود دیده است. خانه‌های این قسمت از شهر به دلیل مشرف بودن بر رودخانه، بهره‌مندی از موقعیت جغرافیایی و صخره‌ای بودن زمین شهر دزفول در این قسمت که از نوع کونگرومرات است از گذشته‌های بسیار دور تا عصر حاضر مستعد تعبیه اتاق‌های شبیه غار اما دست کنده بشر بوده است. کهف‌هایی که در سینۀ دیوارهای صخره‌ای و اعماق زمین حفر و به‌عنوان خانه و کاشانه مورد بهره‌برداری قرار می‌گرفت و هنوز بسیاری از این منازل سبک و سیاق خود را در این منطقه حفظ کرده‌اند. منزلی به نام میرزائی با پلاک استیلی ثبت‌ ملی شده که درِ قدیمی آن مسدود و با کاه‌گل اندود شده است. سطح کوچه به مرور زمان بالا آمده است و قسمت درِ ورودی به منزل یادشده را پوشانده است؛ به طوری‌که برای ورود و خروج به این منزل باید خم شد، تا دهۀ سی و چهل فضای اندکی از جلوی منزل به‌صورت ایوان‌مانند بوده که هر دو طرف ایوان و حیاط صاحبان نذر و نیاز حنامالی می‌کردند. درست در همین قسمت زنان و کودکان جمع می‌شدند و به خواندن اشعار، دست زدن و هلهله کردن مشغول می‌شدند. ضمن شادی نُقل و شیرین، حلوا پخش می‌کردند. اضافه بر آن اهل دل به‌صورت دسته‌های هفت‌هشت نفره در زیرزمین این منزل جمع و به شعرخوانی از دیوان عبید مشغول بودند. به این صورت یاد و خاطرۀ این شاعر بزرگ را گرامی می‌داشتند.

 سنگ مزار عبید زاکانی

یک‌صد و اندی سال پیش در اواخر عهد قاجار سنگ مزار شکسته و تخریب‌شده عبیدزاکانی پیدا می‌شود و بنابه گفتۀ معمرین سنگ متلاشی‌شده را مردم برای تبرک می‌برند. ظاهراً در زمستان آن سال در اثر شدّت باران سیل می‌‌آید. اگرچه این وضعیت طبیعی زمستان این دیار است و همه‌ساله در سطح شهرستان بارش‌های سیل‌آسا به مردم و کوچه و بازار خسارت‌های زیادی وارد می‌کند. درست در چند ده متری منزل ثبت ملی‌شده میرزائی، کمی پایین‌تر از مسجد امیرالمؤمنین (یتیمه) سنگ مزار عبید براثر سیلاب از سطوح بالادست کنده و به‌سمت پایین‌دست رانده می‌شود. در زمان تخریب مزار عبید، عالم فاضل حجت‌الاسلام سیّد صدرالدین ظهیرالاسلام همراه سیّد فاخر قاضی (از علمای مشهور شهر دزفول عصر قاجاریه) در منطقه حاضر و مردم را از چنین رفتارهایی نهی می‌کند. به نقل از گذشتگان مزار عبید زاکانی در جوار و چسبیده به دیوار باغی در حوالی خانه‌اش قرار داشته است و پیدا شدن مزار تخریب‌شده در جوار درختان کُناری در آن حوالی اتفاق افتاده است. اکنون پس از سال‌ها با احداث المانی در مکان یادشده به پاسداشت نام و یاد عبید زاکانی و برای ارج نهادن به شخصیت شاعر مردمی فضایی احداث می‌کنند.


جمعی از شعرا و نویسندگان به‌همراه استاد حکمت فر در بازدید از مدفن عبیدزاکانی

دیوار باغ

خانواده محترم فنائی که از دیرباز جزو خاندان‌های اهل فضل و دانش شهرستان دزفول بوده‌اند و از تربیت شدگان علوم دینی حوزه‌های علمیه این دیار به ‌شمار می‌آیند. این خانواده اعتقاد دارند بر اساس آنچه که از گذشتگان سینه‌به‌سینه نقل شده است. مدفن عبید زاکانی در کنار دیوار باغی در همان حوالی  قرار داشته‌ که درحال‌حاضر اثری از آن باغ در آن منطقه هست. لغوی‌شناس و نویسنده ارجمند جناب آقای نصرالله نجاتعلی نیز بر این نقل‌قول از طرف خاندان فنائی تأکید می‌کند؛ البته بنابه گفتۀ استاد حکمت‌فر از زمان فوت عبید تا به حال بیش از شش‌صد سال گذشته و هر باغی در آن حوالی نمی‌تواند ملاک تشخیص و تأیید مدفن عبید باشد؛ چراکه باغ‌ها در شش قرن گذشته رفته‌رفته تخریب شده و جای خود را به ساخت‌وساز منازل مسکونی داده است.

از استاد ارجمند جناب آقای احمد افشاریان‌زاده به‌خاطر تلاش وافر و بی‌دریغ ایشان در شناسایی محل، نقل‌قول‌ها، پرسش‌های پی‌درپی از اقشار و طبقات مختلف مردم به‌منظور مشخص کردن و جانمایی درست مزار عبید زاکانی تقدیر و تشکر ویژه به‌ عمل می‌‌آید. در ادامه لازم می‌دانم به پاس قدرشناسی و سپاس از کارمند محترم میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری جناب آقای حمیدرضا طاهریان فرزند غلامرضا که در شناسایی مکان‌های یادشده ما را راهنما و همراهی کردند تشکر ویژه به ‌عمل آورد.

منابع

1. افشاریان‌زاده، احمد، 1398، گذری بر کوی و محلّه‌های دزفول، چاپ اوّل، دزفول: انتشارات پیام.

2. راجی، علی، 1382، تاریخ علما و روحانیت دزفول، جلد دوم، چاپ اوّل، قم: انتشارات زائر.

نویسنده: دکتر عبدالامیر مقدم‌نیا

ویراستار: فریده آرامیده

17اسفند1399

کتاب دو رکعت عشق بر مزار عبید زاکانی در دزفول ( قسمت سوم ) دکتر عبدالامیر مقدم‌ نیا درج شده در هفته نامه رامهرمز شماره 138

http://www.sobhemellatnews.ir/fa/News/62530/