دوره اسلامی شوش
بزرگنمایی:
کروران ساختمانی موسوم به ساختمان B را بنابر توصیفات مقدسی یک خانقاه اسلامی دانسته است. مقدسی دربارهی حومهی شهر شوش نیز سخن گفته است که شواهدی از آن بدست آمده است. کارخانهی شکرسازی شوش که بر روی خرابه های کاخ اردشیر دوم هخامنشی در کرانهی غربی رود شاوور ساخته شده بود نیز متعلق به دورههای چهارم، پنجم و ششم اسلامی شوش است. بنجامین تودلا (۱۱۶۰-۱۱۷۰ .م) جهانگرد اسپانیایی نیز از تقسیم شهر به یک بخش تجاری ثروتمند و یک بخش فقیرتر و قدیمیتر که از طریق یک پل با هم در ارتباط بوده اند، سخن میگوید. زاکروان بخش ثروتمند شوش را شهر صنعتگران و شهر شاهی و بخش فقیرنشین را واقع در قسمت بالاتر دانسته است. دادههای مربوط به کاوشها و مدارک گردآوری شده، نشانگر وجود الگوهای نقل و انتقال و نشانه هایی در مورد میزان جمعیت و تولید محصولات کشاورزی مانند شکر، برنج و لیموترش و صنایعی همچون نساجی و سفال هستند. ..................
شوش شهری است باستانی که دست کم دارای 6400 سال قدمت است. تاریخ شوش به پیروی از تاریخ ایران به دو بخش ایران باستان و اسلامی زمانبدی شده است. بخش باستانی تاریخ شوش شامل دو بخش پیش از تاریخ و تاریخی است که از 4400 پیش از میلاد تا چیرگی اعراب مسلمان بر شهر شوش در سال 638 میلادی استمرار داشته است. بخش اسلامی تاریخ شوش نیز از ورود اسلام به شوش در حدود سال 638 میلادی تا پایان فرمانروایی سلجوقیان در حدود 1194 میلادی و تقریباً متروکه شدن شوش تداوم مییابد. دوره اسلامی در شوش حدود 600 سال به طول انجامیده است. از سال 1938 حفریات دوره اسلامی در سامره، ری و استخر، در کنار سایر حفاریها، توجه به شوش دوره اسلامی را برانگیخت. کاوش در تپهی آپادانا و محوطهی کاخ شاوور اولین شواهد دوران اسلامی شوش را آشکار ساخت. دوران اسلامی شوش در آغاز بر اساس شواهد مشابه از سامره پایتخت حکومت عباسی، مشخص شده بود. اثر بدی که پیروی از دورههای تاریخی سامره باقی گذاشت، این بود که تاریخگذاری در شوش در قرن نهم خلاصه شد که هم اندک بود و هم اینکه تمام واقعیت را آشکار نمی ساخت. بنابراین، ارزش ترتیب سنوات تاریخی سامره در رابطه با دورهی اسلامی در شوش مورد تردید قرار گرفت. همچنین، این ادعا که مواد فرهنگی مربوط به شوش از عراق وارد شده است با کشف کورهی سفالپزی و ضرابخانه در شهر شوش رد و تولید بومی این مواد به اثبات رسید. کاوشهای لایه نگاری در شوش توسط گیرشمن، کروران، لاکام و دیگران انجام شده است. از دیدگاه باستانشناختی و نه تاریخ سیاسی، دوران اسلامی شوش با «دورهی یک» یا «دورهی گذار» آغاز می شود که حدوداً از اواخر دورهی ساسانی تا پایان دورهی اُموی در سال 750 میلادی را در بر میگیرد. این دوره را «دورهی ساسانی-اسلامی» نیز می نامند. پس از دورهی یادشده، دوره دوم اسلامی آغاز میگردد که بنابر یک فهرست و صورت مربوط به فرهنگ اسلامی در شوش حدوداً از سال 800 تا 900 میلادی را در بر می گیرد که مصادف با دوره کلاسیک استقرار دوره عباسی در سامره است. این دوره را یک دوره فرهنگی متأخر اسلامی متعلق به قرن دهم میلادی دنبال کرده است که دوره سوم اسلامی در شوش را تشکیل می دهد. این سه دوره اولیه اسلامی شوش را می توان تحت عنوان دوران اسلامی متقدم شناسایی کرد. دوره ی چهارم، پنجم و ششم اسلامی شوش شامل قرون یازدهم، دوازدهم و سیزدهم میلادی می گردند که زمان نفوذ سلجوقیان در خلافت عباسی متأخر است. دوره های سهگانهی اخیرالذکر را دوران اسلامی متأخر شوش مینامند. پس از این دوران شهر شوش متروک میگردد. لایه نگاری از طریق چاههای اصلی در آن سوی دیوارهای قدیمی شهر شوش، سه دورهی یادشده را در ساختمانهای مربوط به فعالیتهای صنعتی و لایه نگاری چاههای دیگر، دورهی پس از سلجوقیان و متروکه شدن شوش را به اثبات رسانده است. در دورهی نخست یا گذار تغییری ناگهانی و اساسی در مواد فرهنگی شوش به چشم نمیخورد، اما در پایان حکومت اُمویان با رکود فرهنگی فزاینده ای در شوش روبرو هستیم. دوره های دوم و سوم از لحاظ مطالعات بازمانده های مواد اسلامی خلافت عباسی در شوش با ارزش قلمداد میگردند. بخش عمدهی این اهمیت بخاطر اهمیت بسیار تحول سفالینههای بسیار ظریف و زیبای اسلامی به عنوان آثار هنری است. در لایه های اسلامی شرق تپهی آپادانا خانه هایی متعلق به دوره دوم اسلامی شوش یافت شده است که بر روی لایههای ساسانی ساخته شده اند و به دورهی گذار و دوره عباسی تاریخگذاری شده اند. در آغاز دوره اسلامی ضرابخانههای اسلامی جایگزین ضرابخانههای ساسانی شدند. از انواع سکه های اسلامی شوش می توان به شمار زیادی سکه با علامت ستارهی پنج پر مضروب به نقش خلیفهی وقت اشاره کرد که به حدود سال 700 میلادی تاریخگذاری شده اند.. همچنین، درهمهای اُموی (698-715 .م) و نیز سکههای عباسی (751-779 .م) در شوش ضرب شده است. کاوش در ناحیهی دیگری از آپادانا یک گرمابه را که متعلق به دوره های دوم و سوم اسلامی است از زیر خاک بیرون کشید. مسجد جامع شوش ارزشمندترین یافته در تپه شهر صنعتگران است که گیرشمن تاریخ ساخت آن را قبل از قرن هشتم میلادی و پایان بهره برداری از آن را قرن سیزدهم دانسته است. کروران نیز مسجدی قدیمیتر با مقیاس و اندازه هایی کوچکتر را در میان کاوشهای گیرشمن بازشناسی نمود. اگر گفتهی مقدسی (اواخر قرن دهم میلادی) دربارهی مسجد و شهر استخر را که نمونه ای بارز از شهرهای اولیهی اسلامی است باور کنیم، می توان گفت که مسجد شوش در میان بازاری قرار داشته و برای ساخت آن از مواد ساختمانی دوره های پیشین بهره برده اند. البته مقدسی از این مساجد بعنوان نیایشگاههای زرتشتی دورهی ساسانی یاد کرده که در دوران اسلامی به مسجد تبدیل شده اند. مطالعهی عکسهای هوایی، سازمان و تشکیلات شهر قدیم اسلامی شوش را آشکار می سازد؛ ساختمانها به صورت مجموعه هایی محصور در قطعه ای مربع شکل قرار داشته اند. ربع جنوب غربی شامل مسجد، بازار در سه طرف، و به احتمال یک کاخ که به وسیله یک ساختمان جدید از بین رفته است. در ایران پس از اسلام این تأسیسات شهری، اغلب در مجاورت شهرهای قدیمیتر ساسانی واقع شده اند. همچنین، مقدسی از دو خرابه بازمانده از یک قلعه بزرگ دفاعی و استحکامی و آرامگاه دانیال یاد کرده است. کروران ساختمانی موسوم به ساختمان B را بنابر توصیفات مقدسی یک خانقاه اسلامی دانسته است. مقدسی دربارهی حومهی شهر شوش نیز سخن گفته است که شواهدی از آن بدست آمده است. کارخانهی شکرسازی شوش که بر روی خرابه های کاخ اردشیر دوم هخامنشی در کرانهی غربی رود شاوور ساخته شده بود نیز متعلق به دورههای چهارم، پنجم و ششم اسلامی شوش است. بنجامین تودلا (1160-1170 .م) جهانگرد اسپانیایی نیز از تقسیم شهر به یک بخش تجاری ثروتمند و یک بخش فقیرتر و قدیمیتر که از طریق یک پل با هم در ارتباط بوده اند، سخن میگوید. زاکروان بخش ثروتمند شوش را شهر صنعتگران و شهر شاهی و بخش فقیرنشین را واقع در قسمت بالاتر دانسته است. دادههای مربوط به کاوشها و مدارک گردآوری شده، نشانگر وجود الگوهای نقل و انتقال و نشانه هایی در مورد میزان جمعیت و تولید محصولات کشاورزی مانند شکر، برنج و لیموترش و صنایعی همچون نساجی و سفال هستند. جوانب فعالیت اقتصادی را می توان در افزایش خانقاههای اسلامی و زیارت از آرامگاه دانیال مشاهده نمود. جمعیت شهر شوش در دورهی اسلامی ترکیبی از خوزیان، پارسیان، اعراب، مندائیان، یهودیان و مسیحیان را شامل میشده است. چند شیء و اسباب یافت شده در تپهی آپادانا و شهر شاهی نشانگر همزیستی مصالمت آمیز اقوام و ادیان مختلف در شوش دورهی اسلامی (احتمالأ به شرط جزیه) است.