بزرگنمایی:

حرکت از مدیریت نقطه ای منابع آبی به مدیریت توزیعی اکوسیستم های آبی

راه حلی برای حل مشکلات آب و محیط زیست خوزستان

نویسنده : مصطفی رشیدپور* 

کاندیدای دکتری مدیریت آبخیز-آب؛ دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی ساری و محقق مدعو در موسسه تحقیقات علوم زمین آلمان

حوزه های آبریز و در مقیاس کوچکتر حوزه های آبخیز به عنوان یک اکوسیستم آبی از تعامل آب، موجودات زنده و زمین بوجود آمده اند. تمام آب حاصل از  بارش روی اراضی یک حوضه در یک فرآیند پیچیده بارش- رواناب به سمت یک رودخانه حرکت کرده و درنهایت آب به یک تالاب، دریاچه و یا دریا وارد می شود. رودخانه ها در بالادست حوزه های آبریز در مناطق کوهستانی شروع شده و به مناطق پست جلگه ای در پایین دست وارد می شوند. تنوع در  شرایط اقلیمی، توپوگرافی و زمین شناسی در مسیر حرکت این رودخانه ها خود اکوسیستم های کوچکتر و پیچیده تری را موجب می شود که در یک تعامل بسیار شکننده با هم قراردارند. انسان ها در طول سالیان متمادی  با سکونت در پهنه گسترده این زیست بوم از  آب به عنوان یکی از مهمترین و با ارزش ترین جزئ این سیستم زنده در کنار سایر اجزا زنده آنها مانند پوشش گیاهی آن بهره برداری نموده  و با بهره برداری متناسب با ظرفیت اکوسیستم های آبی به  پویایی و زنده مانی آن کمک نموده اند.

توسعه شهر نشینی به تمرکز انسان ها در یک نقطه در کنار رودخانه اصلی و عمدتا در جاهایی که حجم زیادی از آب در رودخانه ها جاری است منجر شده است. بدنبال توسعه تکنولوژی ، بهره برداری از ابزارهای پیشرفته ساخت سازه های آبی و هیدرولیکی،  کنترل و مهار حجم آب ها به راحتی صورت پذیرفته است و نگاه کارشناسان آب از توجه به تمامیت و پهنه اکوسیستم ها به نقاط خاصی از آن معطوف شده است که عمدتا منابع آب پشت سدها می باشد.  طی سالیان متمادی مدیران بخش آب کشور صرفا به منابع آب این سدها به عنوان یک کالای اقتصادی صرف و نه به عنوان جزئی از یک اکوسیستم آبی توجه نموده و حوزه های آبخیز بالادست پشت سدها و جلگه های پایین دست آنها را به فراموشی سپرده اند.  طرح های انتقال آب بین حوضه ای و توسعه کشت و صنعت هایی که تولید ارزش افزوده بالاتری در مقایسه با خود کالای آب را دارند نمونه بارزی از این نگاه اقتصادی به آب تولید شده در اکوسیسنم های آبی دارد. توجه به منافع اقتصادی حاصل از بهره برداری کالای آب موجب شده تا سرمایه گذاری در حفاظت خود این سیستم آبی یعنی حوزه های آبخیز صورت نگیرد و امروزه فرسایش خاک، کاهش تنوع زیستی و سیلاب های ویران کننده از پیامدهای آن باشد. از طرفی نگاه نقطه ای به مدیریت منابع آبی یعنی مدیریت منابع آب پشت سدها موجب شده سایر ذینفعان این حوزه های آبریز چه در بالادست (آبخیز نشینان ) و چه در پایین دست ( کشاورزان و دامدارن بومی ) از خدمات این اکوسیستم محروم شوند. پافشاری دولت در هشت سال گذشته بر اجرای طرح های انتقال آب از جمله طرح انتقال آب از سرشاخه های کارون و دز در استان خوزستان و هراز و تجن در استان مازندران به فلات مرکزی علارغم مخالفت گسترده کارشناسان آب و محیط زیست نشان دهنده نگاه صرفا اقتصادی دولت به منابع آبی است. همچنین نگاهی به طرح مدیریت آب و آبخیزداری در طی هشت سال گذشته نشان می دهد طرح های محلی منابع آبی و آبخیزداری که با هدف مدیریت سرزمین و حوزه های آبخیز انجام می شوند عمدتا از بودجه دولتی محروم بوده و صرفا از محل صندوق توسعه ملی تامین شده است که عدم توجه دولت به مقوله حفاظت محیط زیست و منابع آبی را نشان می دهد. آنچه که مسلم است ادامه این روند نابودی اکوسیستم های مهم آبی از جمله کرخه، کارون و دز در استان خوزستان  و هراز و تجن در استان مازندران را  در پی خواهد داشت. تغییر این روند یعنی تغییر ماهیت مدیریت نقطه ای منابع آبی به ماهیت مدیریت توزیعی حوزه های آبریز/آبخیز می تواند به احیای این اکوسیستم ها کمک نموده و انجام طرح های منابع آبی با توجه به پتانسیل سرزمینی خود حوضه ها بدون انتقال خارج از حوزه ای زمینه بهره برداری ذینفعان بومی آنها و زمینه حفاطت بیشتر توسط خود آبخیز نشینان را فراهم می آورد.

راهکارهای برون رفت از وضع موجود و احیای اکوسیستم های آبی خوزستان به صورت خلاصه

• 1-نگاه مدیریت حوضه ای به جای مدیریت منابع آبی
• 2-اجرای طرح حفاظت خاک؛ آب و آبخیزداری
• 3-الزام به رها سازی دبی میانگین رودخانه هااز سدهابا توجه به نوسانات فصلی و سالانه با توجه بهروند تاریخی داده ها.
• 4-توقف کلیه پروژه های انتقال آب بین حوضه ای و بازنگری درنحوه بهره برداری از طرح های انتقال آب اجراشده .

مصطفی رشیدپور

24/07/2021

پتسدام- آلمان